श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक ९:-एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्त

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक ९:-

संजय उवाच-

एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप ।
न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ॥ ९॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ९:

श्लोक (Sanskrit):

संजय उवाच —
एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप ।
न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ॥ ९॥

🌺 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth – Word-by-Word Meaning):

संजय उवाच – संजय म्हणाला,

एवम् उक्त्वा – असे म्हणून,

हृषीकेशं – भगवान श्रीकृष्णांना (ज्यांना इंद्रियांचे अधिपती म्हटले जाते),

गुडाकेशः – अर्जुन (जो झोपेवर विजय मिळवणारा आहे),

परन्तप – शत्रूंचा संहार करणारा,

न योत्स्य इति – "मी युद्ध करणार नाही" असे,

गोविन्दम् उक्त्वा – गोविंदाला (श्रीकृष्णाला) असे सांगून,

तूष्णीं बभूव ह – तो शांत झाला / गप्प बसला.

🌼 सखोल भावार्थ (Deep Meaning / Essence in Marathi):

या श्लोकात संजय राजा धृतराष्ट्राला सांगतो की, अर्जुनाने भगवान श्रीकृष्णाला स्पष्टपणे सांगितले की "मी युद्ध करणार नाही." हे शब्द त्याने श्रीकृष्णाला (हृषीकेश) उद्देशून उच्चारले. हे म्हणताना त्याचं मन दु:खी, संभ्रमित व निराश झालं होतं. अशा अवस्थेत त्याने आपली शस्त्रं खाली ठेवली आणि शांत राहिला.

"तूष्णीं बभूव" – ही स्थिती अर्जुनाच्या मनातील प्रचंड द्वंद्व व क्लेश दाखवते. युद्ध करण्याची शक्ती असतानाही, नैतिक आणि मानसिक द्वंद्वामुळे तो निर्णय घेत नाही. तो आता पूर्णतः मौनात जातो – शारीरिक आणि मानसिक दोन्ही पातळ्यांवर निष्क्रिय होतो.

🔍 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan – Detailed Analysis):
१. पात्र परिचय:

गुडाकेश (अर्जुन) – ज्याने निद्रेला जिंकले आहे, असा अर्जुन, एका महान योद्ध्याने, जीवनभर युद्धाचे शिक्षण घेऊनही युद्ध न करण्याचा निर्णय घेतो. यामध्ये त्याचे मानसिक संघर्ष दिसतात.

हृषीकेश (श्रीकृष्ण) – इंद्रियांचे अधिपती, अर्जुनाचे सारथी, मार्गदर्शक आणि भगवंत.

परन्तप – अर्जुनाला दिलेला दुसरा विशेषण. शत्रूंचा नाश करणारा. यावरून त्याची वीरता दिसते, जी सध्या दबली गेली आहे.

२. भावनिक पातळीवरील चित्रण:

या श्लोकात अर्जुनाच्या अंतर्मनातील घालमेली, त्याचे कर्तव्य आणि भावना यामधील संघर्ष, आणि त्याच्या विचारांच्या गोंधळाचा परमोच्च बिंदू दर्शवला आहे.

"तूष्णीं बभूव" – हे फक्त मौन नव्हे, तर एक प्रकारची आत्मचिंतनाची सुरुवात आहे. अर्जुन आता काहीही करत नाही, तो फक्त विचारात मग्न आहे.

३. दार्शनिक संदेश:

अर्जुनाचं मौन हेच गीतेच्या उपदेशाची सुरूवात होण्याचं कारण ठरतं. या क्षणी अर्जुनाच्या मनातली सर्व वादळं थांबतात आणि श्रीकृष्णाचा दिव्य उपदेश सुरू होतो.

🌱 उदाहरण सहित विश्लेषण (With Examples):

समजा एखाद्या विद्यार्थ्याला अभ्यास करण्याची संधी आहे, बुद्धी आहे, पण परीक्षेच्या वेळेस आत्मविश्वास गमावल्यामुळे तो पेपर सोडवायला सुरुवातच करत नाही. त्याचप्रमाणे अर्जुन युद्धभूमीवर उभा असतो, पण नैतिक द्वंद्वामुळे तो गप्प बसतो.

🔚 समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion):

हा श्लोक संजयाच्या वर्णनातून अर्जुनाच्या भावनिक संकटाची परिसीमा दर्शवतो. अर्जुनाने श्रीकृष्णाला युद्ध न करण्याची घोषणा करून, आपल्या अंतर्यामी संघर्षाचा शेवट करून मौन स्वीकारले. पण हे मौन म्हणजेच गीतेच्या ज्ञानाचा प्रारंभबिंदू ठरतो.

🧘�♂️ ध्येय (Essence for Reader):

जीवनात अनेकदा आपण कर्तव्य आणि भावना यांच्या संघर्षात अडकलो असतो. त्या क्षणी मौन पाळून आत्मचिंतन करणे आणि योग्य मार्गदर्शन घेणे आवश्यक असते. अर्जुनाचं मौन म्हणजेच आपल्यासाठी आत्मपरीक्षणाची प्रेरणा आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक--04.09.2025-गुरुवार.
===========================================