ब्रजकुमार नेहरू: एक समर्पित प्रशासकाची गाथा-४ सप्टेंबर १९०९-1-

[Atul Kaviraje]

ब्रजकुमार नेहरू
जन्म: ४ सप्टेंबर १९०९ – आय.सी.एस. अधिकारी आणि नंतर अनेक राज्यांचे राज्यपाल-

ब्रजकुमार नेहरू: एक समर्पित प्रशासकाची गाथा-

१. परिचय 🌟
ब्रजकुमार नेहरू (४ सप्टेंबर १९०९ - ३१ ऑक्टोबर १९९५) हे एक असे व्यक्तिमत्त्व होते ज्यांनी भारतीय प्रशासकीय सेवेत (ICS) महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. भारताचे पहिले पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचे चुलतभाऊ असूनही, त्यांनी आपली स्वतंत्र ओळख एक निष्ठावान, कार्यक्षम आणि दूरदृष्टीचे प्रशासक तसेच कुशल मुत्सद्दी म्हणून निर्माण केली. त्यांचे जीवन देशासाठी समर्पित होते, जिथे त्यांनी अनेक कठीण प्रसंगांमध्ये आपल्या बुद्धिमत्तेचा आणि अनुभवाचा वापर केला.

emoji सारांश: 🇮🇳👨�💼💡📚 диплоमासी प्रशासकीय सेवा
२. प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण 🎓
ब्रजकुमार नेहरू यांचा जन्म ४ सप्टेंबर १९०९ रोजी ब्रिटिश भारतातील संयुक्त प्रांत (आताचे उत्तर प्रदेश) येथील अलाहाबाद शहरात झाला. त्यांचे वडील पंडित श्यामलाल नेहरू हे एक प्रतिष्ठित वकील आणि राजकारणी होते, तर आई राजेश्वरी नेहरू. त्यांना सुरुवातीपासूनच अभ्यासात रुची होती.

कुटुंब: नेहरू कुटुंबाचा वारसा त्यांना लाभला, ज्यामुळे त्यांना राष्ट्रीय चळवळीची पार्श्वभूमी मिळाली.

शिक्षण:

भारत: अलाहाबाद विद्यापीठातून त्यांनी प्रारंभिक शिक्षण घेतले.

इंग्लंड: उच्च शिक्षणासाठी ते इंग्लंडला गेले, जिथे त्यांनी लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स (London School of Economics) आणि ऑक्सफर्ड विद्यापीठातून (Oxford University) पदवी संपादन केली. अर्थशास्त्र आणि राज्यशास्त्रामध्ये त्यांचे ज्ञान खूप सखोल होते.

आयसीएस प्रवेश: १९३४ मध्ये त्यांनी प्रतिष्ठित इंडियन सिव्हिल सर्व्हिस (ICS) परीक्षा उत्तीर्ण केली, जी तेव्हाच्या काळात अत्यंत कठीण मानली जात होती.

३. आय.सी.एस. अधिकारी म्हणून कारकीर्द 💼
१९३४ मध्ये आय.सी.एस. मध्ये रुजू झाल्यानंतर ब्रजकुमार नेहरू यांनी ब्रिटिश प्रशासनात विविध पदांवर काम केले. त्यांची कार्यक्षमता आणि निर्णयक्षमता लवकरच दिसून आली.

सुरुवातीची पदे: पंजाब प्रांतात त्यांनी जिल्हाधिकारी म्हणून काम केले.

दुसरे महायुद्ध: दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात त्यांनी युद्ध विभागामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

वित्त मंत्रालयातील योगदान: स्वातंत्र्यापूर्वी आणि नंतरही त्यांनी वित्त मंत्रालयात अनेक जबाबदाऱ्या सांभाळल्या. त्यांचे अर्थशास्त्रावरील प्रभुत्व यामुळे भारताच्या आर्थिक धोरणांच्या निर्मितीमध्ये त्यांचा मोठा वाटा होता.

४. स्वातंत्र्योत्तर भारतातील महत्त्वाच्या भूमिका 🇮🇳
१९४७ मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर ब्रजकुमार नेहरू यांच्यावर अनेक महत्त्वपूर्ण जबाबदाऱ्या सोपवण्यात आल्या. भारताच्या विकासात आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आपली ओळख निर्माण करण्यात त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला.

वित्त सचिव: त्यांनी भारताचे वित्त सचिव म्हणून काम केले आणि नवीन आर्थिक धोरणे आखण्यात मदत केली.

जागतिक बँक आणि आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी: १९४९ ते १९५४ या काळात ते जागतिक बँक (World Bank) आणि आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीमध्ये (International Monetary Fund) भारताचे कार्यकारी संचालक होते. यामुळे त्यांना जागतिक अर्थव्यवस्थेची आणि आंतरराष्ट्रीय वित्तीय संस्थांची सखोल माहिती मिळाली.

पंतप्रधान कार्यालयातील भूमिका: त्यांनी काही काळ पंतप्रधान कार्यालयातही काम केले, जिथे त्यांना पंडित नेहरूंच्या जवळून काम करण्याची संधी मिळाली.

५. राजदूत आणि मुत्सद्दी म्हणून योगदान 🌐
ब्रजकुमार नेहरू हे एक अत्यंत कुशल मुत्सद्दी होते. त्यांनी भारताची प्रतिमा आंतरराष्ट्रीय स्तरावर उंचावण्यात मोलाची भूमिका बजावली.

अमेरिका आणि मेक्सिकोचे राजदूत (१९६१-१९६८): शीतयुद्धाच्या काळात अमेरिकेसारख्या बलाढ्य देशात भारताचे प्रतिनिधित्व करणे हे एक मोठे आव्हान होते. त्यांनी भारत-अमेरिका संबंध सुधारण्यात आणि भारताच्या अलिप्ततावादी धोरणाचे (Non-Aligned Movement) महत्त्व पटवून देण्यात यश मिळवले.

युनायटेड किंगडमचे उच्चायुक्त (१९७३-१९७७): ब्रिटनमध्ये उच्चायुक्त म्हणून काम करताना त्यांनी भारत-ब्रिटन संबंध अधिक दृढ केले.

संयुक्तीत राष्ट्रे: त्यांनी संयुक्त राष्ट्रांमध्ये (United Nations) अनेकदा भारताचे प्रतिनिधित्व केले, जिथे त्यांनी जागतिक शांतता आणि विकासासाठी भारताची भूमिका मांडली.

६. विविध राज्यांचे राज्यपाल 👑
निवृत्तीनंतरही ब्रजकुमार नेहरू यांनी सार्वजनिक जीवनात सक्रिय सहभाग घेतला. त्यांनी अनेक राज्यांचे राज्यपाल म्हणून काम केले, जिथे त्यांनी प्रशासकीय अनुभव आणि दूरदृष्टी वापरली.

जम्मू आणि काश्मीर (१९८१-१९८४): जम्मू आणि काश्मीरमधील संवेदनशील परिस्थितीत राज्यपाल म्हणून काम करणे हे एक मोठे आव्हान होते. त्यांनी राज्यातील शांतता आणि सुव्यवस्था राखण्यासाठी प्रयत्न केले.

गुजरात (१९८४): थोड्या कालावधीसाठी त्यांनी गुजरातचे राज्यपाल पद सांभाळले.

नागालँड, आसाम, मणिपूर, मेघालय, त्रिपुरा, अरुणाचल प्रदेश (१९६८-१९७३): ईशान्येकडील राज्यांमध्ये राज्यपाल म्हणून काम करताना त्यांनी त्या भागातील विशिष्ट समस्या समजून घेतल्या आणि त्यांच्या विकासासाठी प्रयत्न केले.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.09.2025-गुरुवार.
===========================================