विश्वकोश: शिक्षण (Education)-

[Atul Kaviraje]

विश्वकोश: शिक्षण (Education)-

शिक्षण ही ज्ञान, कौशल्ये, नैतिकता आणि मूल्ये प्राप्त करण्याची आणि प्रदान करण्याची एक प्रक्रिया आहे. हे मानवी विकासाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे, जे व्यक्ती आणि समाज दोघांसाठीही आवश्यक आहे. शिक्षण केवळ शाळा किंवा महाविद्यालयात मिळणाऱ्या औपचारिक ज्ञानापुरते मर्यादित नाही, तर त्यात आयुष्यभर शिकण्याची प्रक्रिया देखील समाविष्ट आहे. हे आपल्याला विचार करण्यास, प्रश्न विचारण्यास आणि जगाकडे एका नवीन दृष्टिकोनातून पाहण्यास सक्षम बनवते. शिक्षण एक शक्तिशाली साधन आहे जे गरिबी कमी करू शकते, आरोग्यात सुधारणा करू शकते आणि सामाजिक न्यायाला प्रोत्साहन देऊ शकते.

१. शिक्षणाचा अर्थ आणि महत्त्व
अर्थ: शिक्षणाचा मूळ उद्देश व्यक्तीच्या मन आणि चारित्र्याचा विकास करणे आहे. हे आपल्याला केवळ माहितीच देत नाही, तर एक चांगले व्यक्ती देखील बनवते.

महत्त्व: शिक्षण व्यक्तीला आत्मनिर्भर बनवते आणि त्याला रोजगाराच्या संधी प्रदान करते. हे समाजात समानता आणि जागरूकता आणण्यास देखील मदत करते.

उद्देश: शिक्षणाचा मुख्य उद्देश एक जबाबदार नागरिक तयार करणे आहे जो आपले अधिकार आणि कर्तव्ये समजून घेतो.

२. शिक्षणाचे प्रकार
औपचारिक शिक्षण (Formal Education): हे शाळा, महाविद्यालये आणि विद्यापीठांमध्ये दिले जाणारे संघटित आणि पद्धतशीर शिक्षण आहे.

उदाहरण: प्राथमिक शाळा, उच्च शाळा, आणि विद्यापीठाची पदवी.

अनौपचारिक शिक्षण (Informal Education): हे असे शिक्षण आहे जे व्यक्ती आपल्या कुटुंब, मित्र आणि दैनंदिन जीवनातील अनुभवांतून प्राप्त करतो.

उदाहरण: आई-वडिलांकडून स्वयंपाक करणे शिकणे, किंवा मित्रांकडून एखादा खेळ खेळायला शिकणे.

अनौपचारिक शिक्षण (Non-formal Education): हे संघटित पण लवचिक शिक्षण आहे जे औपचारिक प्रणालीच्या बाहेर दिले जाते.

उदाहरण: व्यावसायिक प्रशिक्षण, ऑनलाइन अभ्यासक्रम, आणि सामुदायिक शिक्षण कार्यक्रम.

३. शिक्षणाचे घटक
शिक्षक (Teacher): शिक्षक शिक्षण प्रणालीचा कणा आहेत. ते ज्ञान प्रदान करतात आणि विद्यार्थ्यांचे मार्गदर्शन करतात.

विद्यार्थी (Student): विद्यार्थी शिक्षण प्रक्रियेच्या केंद्रस्थानी असतात. त्यांची शिकण्याची इच्छा आणि जिज्ञासा महत्त्वाची आहे.

अभ्यासक्रम (Curriculum): ही ती सामग्री आहे जी विद्यार्थ्यांना शिकवली जाते.

मूल्यांकन (Assessment): ही विद्यार्थ्यांचे ज्ञान आणि कौशल्ये मोजण्याची प्रक्रिया आहे.

४. भारतीय शिक्षण प्रणालीचा इतिहास
प्राचीन काळ: प्राचीन भारतात शिक्षणाचे केंद्र गुरु-शिष्य परंपरा होती. गुरुकुलांमध्ये विद्यार्थ्यांना वेद, उपनिषदे आणि इतर ज्ञान दिले जात होते.

मध्ययुगीन काळ: या काळात, मदरसे आणि मकतबमध्ये शिक्षण दिले जात होते.

आधुनिक काळ: ब्रिटिश राजवटीत पाश्चात्य शिक्षण प्रणालीची सुरुवात झाली. स्वातंत्र्यानंतर, शिक्षणाचे सार्वत्रिकीकरण करण्यात आले.

५. शिक्षण आणि आर्थिक विकास
मानवी भांडवल (Human Capital): शिक्षण मानवी भांडवल निर्माण करते, जे कोणत्याही राष्ट्राच्या आर्थिक विकासासाठी आवश्यक आहे.

नवीनता (Innovation): शिक्षित समाज नवीनता आणि तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन देतो.

गरिबी निर्मूलन: शिक्षण लोकांना उच्च उत्पन्न असलेले रोजगार मिळवण्यास मदत करते आणि गरिबी कमी करते.

६. शिक्षण आणि सामाजिक न्याय
समानता: शिक्षण सर्वांना समान संधी प्रदान करते, ज्यामुळे सामाजिक असमानता कमी होते.

महिला सक्षमीकरण: शिक्षित महिला समाजात महत्त्वपूर्ण योगदान देतात आणि आपले कुटुंब आणि समुदायांना सशक्त बनवतात.

जागरूकता: शिक्षण लोकांना त्यांचे अधिकार आणि कर्तव्ये यांच्याबद्दल जागरूक बनवते.

७. शिक्षणातील आव्हाने
साक्षरता दर (Literacy Rate): भारतात अजूनही साक्षरता दर कमी आहे, विशेषतः ग्रामीण भागात.

गुणवत्तेची कमतरता: शिक्षणाची गुणवत्ता हे एक मोठे आव्हान आहे, विशेषतः सरकारी शाळांमध्ये.

डिजिटल विभाजन: ग्रामीण आणि शहरी भागांमध्ये डिजिटल शिक्षणात मोठा फरक आहे.

८. नवीन शिक्षण धोरण (NEP 2020)
उद्देश: नवीन शिक्षण धोरणाचा उद्देश भारतीय शिक्षण प्रणालीत सुधारणा करणे आहे.

प्रमुख तरतुदी: यात ५+३+३+४ ची नवीन रचना, बहु-विषयक शिक्षण, आणि व्यावसायिक शिक्षणावर भर दिला आहे.

डिजिटल शिक्षण: हे धोरण डिजिटल शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यावरही लक्ष केंद्रित करते.

९. भविष्यातील शिक्षण
कौशल्य-आधारित शिक्षण: भविष्यातील शिक्षणात केवळ ज्ञानच नाही, तर कौशल्ये आणि व्यावहारिक अनुभवावरही भर दिला जाईल.

वैयक्तिक शिक्षण (Personalized Learning): प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या गरजेनुसार शिक्षण दिले जाईल.

आजीवन शिक्षण (Lifelong Learning): शिक्षण केवळ शाळेपुरते मर्यादित राहणार नाही, तर ही आयुष्यभर चालणारी प्रक्रिया असेल.

१०. निष्कर्ष
शिक्षण केवळ एक विषय नाही, तर एक जीवनशैली आहे. हे आपल्याला केवळ ज्ञानच देत नाही, तर आपल्याला योग्य आणि अयोग्य यांच्यात फरक करण्याची क्षमता देखील देते. एक विकसित आणि न्यायपूर्ण समाज निर्माण करण्यासाठी शिक्षण एक महत्त्वपूर्ण स्तंभ आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-05.09.2025-शुक्रवार.
===========================================