संत सेना महाराज-"ऐसे जे काम न मानती-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

     "ऐसे जे काम न मानती।

     ते जातील नरकाप्रती।"

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ
प्रस्तावना (Arambh)

संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महान संत होते. त्यांचे अभंग साधे, सरळ भाषेत असले तरी त्यात अध्यात्मिक आणि सामाजिक विचारांचा सखोल अर्थ दडलेला आहे. प्रस्तुत अभंगाच्या ओळी "ऐसे जे काम न मानती। ते जातील नरकाप्रती।", या सामान्य वाटणाऱ्या वाक्यांत एक गहन सत्य दडले आहे. या ओळींचा अर्थ केवळ 'जे काम करत नाहीत ते नरकात जातील' इतका मर्यादित नसून, त्यात कर्तव्य, कर्म आणि ईश्वर भक्ती यांचा सुंदर समन्वय साधलेला आहे.

अभंगाचा अर्थ (Abhangacha Arth)
१. प्रत्येक कडव्याचा अर्थ (Pratyek Kadvayacha Arth)
"ऐसे जे काम न मानती।": या ओळीचा वरकरणी अर्थ 'जे लोक काम महत्त्वाचे मानत नाहीत' असा होतो. परंतु, याचा सखोल अर्थ असा आहे की, जे मनुष्य आपल्या जीवनातील नेमून दिलेली कर्तव्ये, जबाबदाऱ्या आणि सत्कर्म यांना महत्त्व देत नाहीत. 'काम' म्हणजे केवळ नोकरी किंवा व्यवसाय नव्हे, तर आपल्या धर्माप्रमाणे वागणे, कुटुंबाची काळजी घेणे, समाजासाठी योगदान देणे आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे आपल्या आत्मोन्नतीसाठी प्रयत्न करणे.

"ते जातील नरकाप्रती।": या ओळीचा अर्थ 'ते नरकात जातील' असा होतो. पण यातील 'नरक' म्हणजे केवळ भौगोलिक स्थान नाही. संतांच्या दृष्टीने, नरक म्हणजे दु:ख, निराशा, अशांतता आणि आत्मिक अवनतीचा अनुभव. ज्या व्यक्ती आपल्या कर्तव्यापासून दूर जातात, सत्कर्म करत नाहीत, आणि स्वार्थाच्या मागे धावतात, त्यांचे जीवन दु:खमय आणि अशांत बनते. ही अवस्थाच त्यांच्यासाठी नरक आहे.

सखोल विवेचन आणि उदाहरण (Sakhol Vivechan ani Udaharana)
हा अभंग कर्मयोग आणि भक्तीयोग यांचा संगम दर्शवितो. भगवद्गीतेमध्ये भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, कर्म करणे हे प्रत्येक माणसाचे कर्तव्य आहे. संत सेना महाराजांनी याच विचाराला त्यांच्या अभंगातून पुढे आणले आहे.

कर्तव्याचे महत्त्व: 'काम' म्हणजे कर्तव्य. उदाहरणादाखल, एक विद्यार्थी म्हणून आपले काम अभ्यास करणे आहे. जर तो विद्यार्थी हे काम केले नाही तर त्याला परीक्षेत अपयश येते, ज्यामुळे त्याचे भविष्य अंधकारमय होते. हे अपयशच त्याच्यासाठी 'नरक' आहे. त्याचप्रमाणे, एक गृहस्थ म्हणून कुटुंबाची जबाबदारी पार पाडणे, समाजाचा एक भाग म्हणून इतरांना मदत करणे, हे आपले कर्तव्य आहे. ही कर्तव्ये टाळणे म्हणजे स्वतःच्या जीवनात दु:ख आणि अशांतता निर्माण करणे.

अध्यात्मिक दृष्टिकोन: संत सेना महाराज एक महान भक्त होते. त्यांच्यासाठी 'काम' म्हणजे भगवंताने दिलेली सेवा. संत ज्ञानेश्वरांनी 'पसायदानात' 'जे खळांची व्यंकटी सांडो' असे म्हटले आहे, हे सुद्धा एक प्रकारचे कामच आहे- समाजातील वाईट प्रवृत्ती दूर करण्याचे. भक्ती करतानाच आपले कर्तव्य पार पाडणे, हाच खरा कर्मयोग आहे. संत तुकारामांनी 'आम्ही वैकुंठवासी। आलो याचि कारणासी।' असे म्हणून आपले जीवनकार्य स्पष्ट केले. ज्या व्यक्ती भगवंताने नेमून दिलेली कामे, म्हणजेच आपले कर्तव्य, पार पाडत नाहीत, त्यांच्या आयुष्यातून भगवंताचा कृपाप्रसाद दूर जातो आणि अशांतता येते. हीच अशांतता त्यांच्यासाठी नरक आहे.

वास्तविक उदाहरण: एका कुटुंबातील कर्ता पुरुष जर आपली जबाबदारी टाळतो, काम करत नाही, तर त्याचे कुटुंब आर्थिक आणि मानसिकदृष्ट्या उद्ध्वस्त होते. त्याच्या कुटुंबाला आणि त्यालाही दु:ख सहन करावे लागते. हे दु:ख म्हणजे 'नरकाप्रती जाणे' आहे. याउलट, जो माणूस आपले काम प्रामाणिकपणे करतो, कुटुंब आणि समाजासाठी झटतो, त्याला मिळणारे समाधान आणि आनंद म्हणजे स्वर्गाचा अनुभव आहे.

निष्कर्ष आणि समारोप (Nishkarsha ani Samarop)
संत सेना महाराजांचा हा अभंग आपल्याला कर्म आणि कर्तव्य यांच्या महत्त्वाचा संदेश देतो. 'काम न मानती' याचा अर्थ केवळ शारीरिक श्रम न करणे नाही, तर आपले नैतिक, सामाजिक आणि आध्यात्मिक कर्तव्य टाळणे होय. 'नरकाप्रती जातील' याचा अर्थ केवळ मरणोत्तर शिक्षा नव्हे, तर या जीवनातच येणारी दु:ख आणि अशांती.

थोडक्यात, संत सेना महाराज सांगतात की, प्रत्येक व्यक्तीने आपले कर्तव्य प्रामाणिकपणे पार पाडावे. कारण आपल्या कर्मावरच आपले भविष्य अवलंबून असते. जे कर्तव्यनिष्ठ आहेत, त्यांना या जीवनातच स्वर्गसुखाचा अनुभव मिळतो, तर जे कर्तव्य टाळतात, त्यांना या जीवनातच नरकयातना भोगाव्या लागतात. म्हणूनच, कर्म आणि भक्ती यांचा समतोल साधून जीवन जगणे हाच खरा धर्म आहे. हेच या अभंगाचे सार आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.09.2025-गुरुवार.
===========================================