संत सेना महाराज-वाचे सोपान म्हणता। चुके जन्ममरण चिंता-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

अशा या सोपानदेवांचे स्मरण करताच सर्व महादोष नाहीसे होतात." असे महत्त्व सांगून संत सेनाजी सांगतात,

"वाचे सोपान म्हणता। चुके जन्ममरण चिंता।

वस्ती केली काहे तीरी। पुढे शोभे त्रिपुरारी।

सोपानदेव सोपानदेव। नाही भय काळाचे।

सोपान चरणी ठेऊनि माया। सेना होय विनविता।"

हा अभंग संत सेना महाराज यांनी रचलेला असून, तो संत सोपानदेव यांच्या गौरवार्थ आहे. या अभंगाचा सखोल भावार्थ आणि प्रत्येक कडव्याचे विस्तृत विवेचन खालीलप्रमाणे आहे.

अभंगाचा आरंभ (Introduction)
भारतीय संतपरंपरेमध्ये संतांनी समाजप्रबोधनासाठी अभंगांसारख्या काव्यप्रकारांचा प्रभावी वापर केला. संत सेना महाराज, हे त्यातीलच एक महत्त्वाचे संत. त्यांचे अभंग साधे, सरळ आणि तरीही गहन अर्थाचे असतात. प्रस्तुत अभंग संत सेना महाराजांनी संत सोपानदेव यांच्या थोरवीचे वर्णन करण्यासाठी रचला आहे. या अभंगातून ते केवळ सोपानदेवांच्या कार्याची स्तुती करत नाहीत, तर त्यांच्या नावाचे, त्यांच्या वाचेचे आणि त्यांच्या चरणांचे महत्त्व समजावून सांगतात. हा अभंग भक्ताला जीवनातील अंतिम सत्य आणि मुक्तीचा मार्ग दाखवतो.

अभंगाचा भावार्थ आणि प्रत्येक कडव्याचे विवेचन (Essence and Elaboration of Each Stanza)
१. "वाचे सोपान म्हणता। चुके जन्ममरण चिंता।"

अर्थ: संत सोपानदेवांचे नाव मुखाने उच्चारले असता, जन्म-मृत्यूच्या चक्रातील चिंता नाहीशी होते.

सखोल विवेचन: या पहिल्या ओळीत संत सेना महाराज सोपानदेवांच्या नामाचे महात्म्य सांगतात. 'वाचे सोपान म्हणता' म्हणजे केवळ त्यांचे नाव घेणे. हे नामस्मरण इतके प्रभावी आहे की ते 'जन्ममरण चिंता' म्हणजेच पुनर्जन्माच्या चक्रातील भय आणि काळजी दूर करते.

उदाहरण: जसे एखादी व्यक्ती कोणत्याही मोठ्या संकटात सापडल्यावर 'विठ्ठल-विठ्ठल' असे नामस्मरण करते, त्याचप्रमाणे संत सोपानदेवांचे नामस्मरण हे भक्तासाठी एक मानसिक आधार आणि आध्यात्मिक सुरक्षा कवच ठरते. हे नामस्मरण केवळ शब्दांचे उच्चारण नाही, तर त्यामागे असलेली श्रद्धा आणि शरणागती महत्त्वाची आहे. नामस्मरणामुळे मन एकाग्र होते, सांसारिक विचारांचा गोंधळ शांत होतो आणि जीवाला मुक्तीच्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा मिळते. हेच जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यातून सुटण्याचा एक सोपा आणि प्रभावी उपाय आहे.

२. "वस्ती केली काहे तीरी। पुढे शोभे त्रिपुरारी।"

अर्थ: संत सोपानदेवांनी कान्हेरी नदीच्या तीरावर वास्तव्य केले आणि त्यांच्यापुढे भगवान शंकर शोभून दिसतात.

सखोल विवेचन: या ओळीत दोन महत्त्वपूर्ण गोष्टींचा उल्लेख आहे. पहिली 'वस्ती केली काहे तीरी', म्हणजेच सोपानदेवांचे वास्तव्य. कान्हेरी नदीचा उल्लेख त्यांच्या भूमीशी, म्हणजेच पुरंदर तालुक्यातील सासवड येथील त्यांच्या समाधी स्थळाशी जोडला जातो. ही जागा केवळ भौतिक ठिकाण नाही, तर ती एका महान संताच्या तपश्चर्येचे आणि ज्ञानाचे प्रतीक आहे. दुसरी ओळ 'पुढे शोभे त्रिपुरारी' ही अत्यंत गहन आहे. त्रिपुरारी हे भगवान शंकरांचे नाव आहे. याचा सरळ अर्थ असा होतो की, सोपानदेवांच्या पुढे स्वतः भगवान शंकर उभे आहेत आणि ते शोभून दिसत आहेत. हे वर्णन सोपानदेवांची महती, त्यांचे श्रेष्ठत्व आणि ईश्वराशी असलेले त्यांचे एकरूपत्व दर्शवते.

उदाहरण: जसे भगवान विष्णू आपल्या भक्तांसाठी प्रकट होतात, त्याचप्रमाणे संत सोपानदेवांच्या भक्तीमुळे स्वतः भगवान शंकर त्यांच्यापुढे नतमस्तक झाल्याचे किंवा त्यांच्यासोबत असल्याचे दर्शवले जाते. हे केवळ एक साहित्यिक वर्णन नसून, सोपानदेवांचे आध्यात्मिक सामर्थ्य किती मोठे होते हे सांगण्यासाठी वापरलेले रूपक आहे. त्यांनी तपश्चर्येने आणि ज्ञानाने इतकी उंची गाठली होती की त्यांना साक्षात परमेश्वराचा सहवास लाभला.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.09.2025-शनिवार.
===========================================