श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-२८:-अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-२८:-

अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत ।
अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय २ – सांख्ययोग
श्लोक २८:

अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत |
अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ||

🌸 श्लोकाचा अर्थ (शाब्दिक अर्थ):

हे भारत (अर्जुना)!
सर्व भूतमात्रे (सजीव प्राणी) आधी अव्यक्त (अदृश्य, अज्ञात) असतात, नंतर व्यक्त (दृश्य, प्रकट) होतात आणि मृत्यूनंतर पुन्हा अव्यक्त अवस्थेतच जातात.
मग यामध्ये शोक करण्यासारखं काय आहे?

🌼 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

भगवंत श्रीकृष्ण अर्जुनाला जीवन आणि मृत्यूच्या तत्वज्ञानाची गूढ समजावून सांगत आहेत. ते म्हणतात की, प्रत्येक जीव हा जन्माआधी 'अव्यक्त' अवस्थेत असतो. म्हणजेच, तो आपल्याला दिसत नाही, माहित नसतो — कुठून येतो, कोण असतो, हे कोणालाही ठाऊक नसतं. जन्म झाल्यावर तो 'व्यक्त' म्हणजेच दृश्य होतो — त्याची ओळख निर्माण होते, त्याचे संबंध बनतात. आणि जेव्हा मृत्यू येतो, तेव्हा पुन्हा तो 'अव्यक्त' म्हणजेच अदृश्य अवस्थेत विलीन होतो.

या दृष्टिकोनातून पाहिल्यास, व्यक्तीचा मृत्यू म्हणजे केवळ एका अवस्थेचा अंत आहे, संपूर्ण अस्तित्वाचा नाही. यासाठीच कृष्ण म्हणतात की, अशी नित्यप्रवाही प्रक्रिया समजून घेतली, तर शोकाला कोणताही आधार राहत नाही.

🌺 विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (वर्णन):
🔹 १. जन्म आणि मृत्यूची चक्राकार प्रक्रिया:

सजीवांचे अस्तित्व तीन टप्प्यांमध्ये विभागलेले आहे:

पूर्व-अवस्था (Pre-birth / अव्यक्त):
जी कुठल्याही व्यक्तीचा जन्म होण्यापूर्वीची अवस्था आहे. ती न पाहिलेली, न समजलेली, 'अज्ञात' आहे.

मधली अवस्था (जन्म ते मृत्यू / व्यक्त):
जिथे आपण एकमेकांना ओळखतो, संवाद करतो, नाती बनवतो, जीवन जगतो.

मृत्यूनंतरची अवस्था (Post-death / पुन्हा अव्यक्त):
मृत्यूनंतर पुन्हा त्या व्यक्तीचे अस्तित्व आपल्या दृष्टिक्षेपातून नाहीसे होते.

या चक्राला जर आपण मान्य केले, तर मृत्यू हे अंतिम नसून केवळ अवस्थांतर आहे, ही गोष्ट लक्षात येते.

🔹 २. शोकाची अनाठायीता (Futility of Grief):

कृष्ण अर्जुनाला म्हणतात की –
जी गोष्ट आपल्या हातात नव्हती (पूर्व-जन्म),
आणि जी गोष्ट आपल्या हातात राहणारही नाही (मृत्यूनंतर),
ती गोष्ट जर फक्त मधल्या काही काळासाठीच 'आपली' वाटली,
तर त्या नात्यांवर फार शोक करणं – हे अज्ञानाचे लक्षण ठरते.

🔹 ३. तत्वज्ञानाचा संदेश:

भगवंत सांगतात की, ही सृष्टी नित्य, चिरंतन, चक्राकार आहे. जीवन-मृत्यूच्या या प्रवासात स्थायीत्व फक्त आत्म्याचं असतं. शरीर, व्यक्तित्व, नाती – हे सर्व क्षणिक आहेत.

त्यामुळे, परिणामी गोष्टींवर आसक्त न होता, नित्य आणि शाश्वत आत्म्याच्या स्वरूपाकडे पाहावं – हीच खरी विवेकबुद्धी आहे.

🌿 उदाहरणासहित स्पष्टता:

धरणीवर पडलेलं पाणी वाफ बनून आकाशात जाते, पुन्हा ढग बनते आणि परत पाऊस बनून खाली पडते. आपल्याला फक्त पावसाचं स्वरूप दिसतं. पण त्याचं पूर्वरूप (वाफ), आणि नंतरचं रूप (आकाशात विलीन) हे आपल्या नजरेपासून दूर असतं.
तसंच जीवन आहे. आपण फक्त व्यक्त अवस्थेला धरून बसतो आणि बाकी अवस्थांचा विसर करतो – म्हणून दुःख होतो.

🔚 समारोप (Conclusion):

कृष्ण अर्जुनाला सांगतात की –
मृत्यू ही केवळ व्यक्त अवस्थेची समाप्ती आहे, पण अस्तित्वाची नाही.
अव्यक्तातून आलेलं जीवन व्यक्त होऊन पुन्हा अव्यक्तातच विलीन होतं.
ही अनंत चक्रकार व्यवस्था आहे. या सत्याचा स्वीकार केल्यास –
शोक, दुःख आणि मोह यांचा अंत होतो.

✅ निष्कर्ष (Inference):

आत्मा अमर आहे, शरीर नश्वर आहे.

व्यक्त-अव्यक्त अवस्था ही निसर्गनियमानुसार आहे.

शोक किंवा परिताप याला जागा नाही, कारण मृत्यू अंतिम नाही.

विवेकबुद्धीने या जीवनचक्राकडे पाहिल्यास मानसिक शांती साध्य होते.

📚 सारांश:
जीवन हे व्यक्त-अव्यक्त-अव्यक्त अशा अवस्थांमधून जातं.
या तात्पुरत्या अवस्थांवर फारसा शोक करणं व्यर्थ आहे.
यासाठीच भगवंत म्हणतात — "तत्र का परिदेवना" — मग शोक कशासाठी?

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-23.09.2025-मंगळवार.
===========================================