श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २: -श्लोक-३१:-स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-३१:-

स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि ।
धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ३१:

स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि ।
धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ॥

✅ आरंभ (प्रस्तावना):

श्रीमद्भगवद्गीता हा एक दिव्य ग्रंथ आहे ज्यामध्ये भगवान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला जीवन, धर्म, कर्म, आत्मा आणि मोक्ष यांविषयी सखोल ज्ञान दिले आहे.
अध्याय २ – सांख्ययोग या अध्यायात श्रीकृष्ण अर्जुनाच्या मानसिक गोंधळाला उत्तर देत आहेत आणि त्याला कर्तव्यकर्म करण्याची प्रेरणा देत आहेत.

या श्लोकात श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगत आहेत की, आपल्या स्वधर्माचे (स्वकर्तव्याचे) पालन करताना तू अजिबात विचलित होऊ नकोस, कारण कर्म करण्यापेक्षा मोठा धर्म क्षत्रियासाठी दुसरा नाही.

🕉� श्लोकाचा अर्थ (शब्दशः):

स्वधर्मम् अपि च = स्वतःच्या धर्माचा (कर्तव्याचा)

अवेक्ष्य = लक्षात घेता

न विकम्पितुम् अर्हसि = तू विचलित होणे योग्य नाही

धर्म्यात् हि युद्धात् = धर्मासाठी (न्यायासाठी) लढण्यात

श्रेष्ठः अन्यः = उत्तम अन्य

क्षत्रियस्य न विद्यते = क्षत्रियासाठी अस्तित्वात नाही

🪔 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला म्हणतात:

"हे अर्जुना, तू एक क्षत्रिय आहेस आणि तुझे स्वधर्म म्हणजेच राष्ट्र, धर्म, समाज आणि न्यायाचे रक्षण हेच तुझे कर्तव्य आहे.
जेव्हा अन्याय, अधर्म, स्वार्थ आणि अनीती वाढते, तेव्हा धर्मयुद्ध हे अनिवार्य बनते.
अशा प्रसंगी पळ काढणे, मोह किंवा विषाद वाटणे हे तुझ्या स्वधर्माशी प्रतिकूल आहे.
क्षत्रियासाठी धर्मयुद्धात सहभागी होणे हाच सर्वोच्च धर्म आहे.
या युद्धातून पलायन म्हणजे आपल्या धर्मापासून दूर जाणे. त्यामुळे तू कधीही विचलित होऊ नको."

📚 प्रदिर्घ विवेचन (Deep Elaboration):
1. स्वधर्माचा अर्थ:

'स्वधर्म' म्हणजे आपल्या स्वाभाविक प्रवृत्तीप्रमाणे मिळालेलं कर्तव्य. अर्जुन एक क्षत्रिय आहे – ज्याचं मुख्य कर्तव्य आहे राष्ट्ररक्षण, धर्मरक्षण आणि अन्यायाविरुद्ध युद्ध.
त्याचं कर्म हे युद्ध करणं आहे, आणि त्यातूनच तो धर्म पाळतो.

2. धर्म्य युद्ध:

ही कोणतीही खाजगी शत्रुत्वाची लढाई नाही. हे धर्मासाठी – नीती, न्याय, आणि सदाचाराच्या रक्षणासाठी लढले जाणारं युद्ध आहे.
अशा युद्धातून पळणं म्हणजे कर्तव्यच्युत होणं – जे आत्मघातासारखं आहे.

3. कर्तव्यपालनाचं महत्व:

या श्लोकाचा खोल संदेश असा आहे की कर्तव्य कठीण असलं तरी ते पळून जाण्याचं कारण होऊ शकत नाही.
स्वधर्माचा त्याग म्हणजे आत्म्याचा अपमान आणि जीवनाची अपूर्णता.

🧾 उदाहरण:
उदाहरण 1:

समजा एक वैद्यक शिक्षण घेतलेला डॉक्टर आहे. महामारीत तो घाबरून हॉस्पिटलला जायचं टाळतो.
तर तो आपल्या स्वधर्मापासून पळतोय.
श्रीकृष्ण म्हणतात, हे चुकीचं आहे. कोणतीही भीती, संकोच, मोह, अपयश यामुळे आपण कर्तव्य टाळू नये.

उदाहरण 2:

एखादा सैनिक जो युद्धभूमीत पोहोचला आहे, पण शत्रू समोर आला की तो भावनिक होतो आणि युद्ध करण्यास नकार देतो –
तर तो आपल्या स्वधर्मापासून दूर जातो. अर्जुन सुद्धा त्या अवस्थेत होता, आणि म्हणून भगवान त्याला समजावत आहेत.

🏁 समारोप (Conclusion):

श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगत आहेत की – तू क्षत्रिय आहेस, आणि क्षत्रियाचा सर्वश्रेष्ठ धर्म म्हणजे धर्मासाठी युद्ध करणं.
हे युद्ध तुझं कर्तव्य आहे. त्यामुळे तू मोह, माया, संकोच यांना बाजूला ठेवून कर्तव्यकर्म कर.

🔚 निष्कर्ष (Summary / Takeaway):

"स्वधर्म" म्हणजे आपलं नैसर्गिक आणि सामाजिक कर्तव्य.

धर्मासाठी, सत्यासाठी, न्यायासाठी संघर्ष करणे हे उत्तम कर्तव्य आहे.

कर्तव्य टाळणं म्हणजे आत्म्याच्या उन्नतीला अडथळा आणणं.

शुद्ध मनाने, निष्काम भावनेने कर्म केल्यास तेच मोक्षाचे द्वार उघडते.

🕉� निष्कर्षतः:
भगवद्गीतेचा हा श्लोक आपल्याला शिकवतो की – कर्तव्य करण्याची वेळ आली असताना, मनाच्या दुर्बलतेला थारा देऊ नये.
कर्तव्य हेच आपलं खरं धर्म आहे, आणि त्यातूनच जीवनाचं अंतिम उद्दिष्ट साकारतं.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.09.2025-शुक्रवार.
===========================================