संत सेना महाराज-सेन जो ऐसीर खिजमत की जे, जिद मारो श्याम पतीजे-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

या हिंदी पदाखेरीज राजस्थानी (मारवाडी) भाषेतील अतिशय सहजसुंदर पदरचना संत सेना महाराजांनी केली आहे, ती पुढील राजस्थानी पद (मारवाडी)

"सेन जो ऐसीर खिजमत की जे, जिद मारो श्याम पतीजे।

 रेणी राचोंडी करणीरी, केंची समज समज खडीजे॥

मन कटोरी खन्या जलभीतर सत को पलीयी डलीजे॥१॥

गुरू गम साबण सिमरण, कूची गोष्ट फरीजे॥

ज्ञानपाचीणो काबू पकडो, दुविधा का बाल कटीजे ॥ २॥

सीली सुरत शब्दी चमोटा विरती ने निरमल कीजे ।

निरणा नेरणी निजकर झेलो, करमा नखली रीजे ३॥

अलख पुरुष घर विरत हमारी, हरदम फेरी कीजे।

गुरु प्रताप सेनजी गावे, पल पल चरण में लीजे ॥ ४ ॥"

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ (Deep Meaning of Sant Sena Maharaj's Abhanga)
सादर केलेला अभंग हा संत सेना महाराज यांच्या रचनांपैकी एक आहे. या अभंगात त्यांनी भक्ती, वैराग्य, सद्गुरूंचे महत्त्व आणि आत्मसाक्षात्कार प्राप्त करण्याची साधना अत्यंत प्रभावीपणे मांडली आहे. हा अभंग मुख्यत्वे राजस्थानी मिश्रित हिंदी/ब्रज भाषेत असून, त्याचा मराठीत सखोल भावार्थ, विस्तृत विवेचन आणि विश्लेषण खालीलप्रमाणे दिले आहे.

अभंगाचा आरंभ (Introduction to the Abhanga)
संत सेना महाराज, जे १२ व्या शतकातील एक महान संत आणि वारकरी संप्रदायाचे आधारस्तंभ मानले जातात, त्यांनी आपल्या अभंगांतून कर्म, भक्ती आणि ज्ञान यांचा समन्वय साधला आहे. प्रस्तुत अभंगात, ते साधकाला ( seekers) ईश्वराच्या सेवेचा (खिजमत) खरा मार्ग कोणता, हे स्पष्ट करतात. त्यांच्या मते, देवाची खरी सेवा केवळ बाह्य कर्मकांडात नसून, मन शुद्ध करून, सद्विचारांनी युक्त होऊन, आणि सद्गुरूंच्या मार्गदर्शनाखाली आत्मिक प्रगती साधण्यात आहे. जीवनातील मोहमाया, दुविधा आणि वासना यांचा त्याग करून आत्मतत्त्वात लीन होणे, हेच श्यामाचे (परमेश्वराचे) खरे समाधान (पतीजे) आहे.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि मराठी विस्तृत विवेचन (Meaning and Extensive Marathi Elaboration of Each Stanza)
कडवे १: समर्पण आणि मनःशुद्धी
मूळ ओळी:
सेन जो ऐसीर खिजमत की जे, जिद मारो श्याम पतीजे।
रेणी राचोंडी करणीरी, केंची समज समज खडीजे॥
मन कटोरी खन्या जलभीतर सत को पलीयी डलीजे॥१॥

अर्थ:

'सेन जो ऐसीर खिजमत की जे, जिद मारो श्याम पतीजे।': हे सेना (संत स्वतःला उद्देशून किंवा साधकाला सांगत आहेत), अशी सेवा (खिजमत) करा, ज्यामुळे माझा श्याम (श्रीकृष्ण/परमेश्वर) संतुष्ट (पतीजे) होईल.

'रेणी राचोंडी करणीरी, केंची समज समज खडीजे॥': रात्रंदिवस आपल्या कर्मांमध्ये (करणीरी) मग्न राहा, पण ते कर्म कसे असावे? विचारांच्या (समज) चाळणीतून (केंची) तपासलेलं आणि शुद्ध असावं. प्रत्येक कृती शुद्ध विचाराने प्रेरित असावी.

'मन कटोरी खन्या जलभीतर सत को पलीयी डलीजे॥१॥': आपल्या मनरूपी वाटीत (कटोरी) असलेल्या वासनांच्या (खन्या जलभीतर - 'खारे पाणी' म्हणजे वासना) पाण्याऐवजी, सत्याची (सत को) पळी (पलीयी - छोटा वाडगा) ओतून ती शुद्ध करा.

विस्तृत विवेचन:
या पहिल्या कडव्यात संत सेना महाराज निष्कपट भक्तीच्या आवश्यकतेवर जोर देतात. परमेश्वराला खुश करण्यासाठी केवळ पूजा-अर्चा पुरेशी नाही, तर स्वतःच्या कर्मांची गुणवत्ता तपासणे महत्त्वाचे आहे. आपले संपूर्ण जीवन जागृतपणे (समज समज) जगायला हवे. उदाहरणार्थ, केवळ देवासमोर दिवा लावून 'सेवा' केली असे मानण्याऐवजी, आपले मन शुद्ध राखणे, लोभ, मोह, मत्सर या खार्‍या पाण्यासारख्या विकारांना दूर करणे आणि त्याऐवजी सत्य व नैतिकतेचे आचरण (सत्याची पळी) करणे, हीच खरी सेवा आहे. जर मन शुद्ध नसेल, तर बाह्य सेवा निरर्थक ठरते.

कडवे २: गुरूगम, नामस्मरण आणि ज्ञान
मूळ ओळी:
गुरू गम साबण सिमरण, कूची गोष्ट फरीजे॥
ज्ञानपाचीणो काबू पकडो, दुविधा का बाल कटीजे ॥ २॥

अर्थ:

'गुरू गम साबण सिमरण, कूची गोष्ट फरीजे॥': गुरूच्या ज्ञानाचा (गुरू गम) साबण घ्या आणि नामस्मरणरूपी (सिमरण) ब्रशने (कूची) मनातील घाण (गोष्ट) पूर्णपणे स्वच्छ करा (फरीजे - स्वच्छ करा/निवारा).

'ज्ञानपाचीणो काबू पकडो, दुविधा का बाल कटीजे ॥ २॥': ज्ञानाच्या पंचकाचा (ज्ञानपाचीणो - पाच ज्ञानेंद्रिये/ज्ञानमार्ग) आधार घेऊन आपल्या मनाला ताब्यात घ्या (काबू पकडो) आणि संशय (दुविधा) रुपी केसांची (बाल) पूर्णपणे कापणी करा.

विस्तृत विवेचन:
दुसऱ्या कडव्यात, संत सेना महाराज साधनेचे (Spiritual Practice) महत्त्व स्पष्ट करतात. मनःशुद्धी करण्यासाठी सद्गुरूंचे मार्गदर्शन (गुरुगम) अत्यावश्यक आहे. गुरूने दिलेले ज्ञान हे साबणाप्रमाणे आहे, जे मनातील अज्ञान, अहंकार आणि दुर्वासना दूर करते. त्याचप्रमाणे, सतत नामस्मरण (सिमरण) हा एक सफाईच्या साधनासारखा आहे, जो मनाला आतून स्वच्छ करतो. त्याचबरोबर, ज्ञानेंद्रियांच्या योग्य वापरामुळे आत्मिक शक्ती वाढते आणि 'मी कोण?' किंवा 'हे जग खरे की खोटे?' अशा दुविधेतून (संशयातून) साधकाची मुक्तता होते. उदाहरणार्थ, केवळ 'देवाचे नाव' घेणे पुरेसे नाही, तर श्रवण, मनन आणि निदिध्यासन या ज्ञानमार्गांनी वस्तूच्या खरेपणाची जाणीव करून घेणे महत्त्वाचे आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.09.2025-शुक्रवार.
===========================================