संत सेना महाराज- “धूप दीप घृतपूर्ण आरती। कुरवंडी करू कमलापती-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

"धूप दीप घृतपूर्ण आरती। कुरवंडी करू कमलापती।

मंगलकर मंगल नित्यमंगल। राजारामचंद्राचे।

कर्तव्याचा दिवा विशुद्ध वाती।

तूचं निरंजन कमलापती।

रामभक्त रामानंद ज्ञानी। पूर्ण परमानंद वाखाणी।

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ: 'धूप दीप घृतपूर्ण आरती'
आरंभ (Introduction)

संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महान संत होते. त्यांचा व्यवसाय न्हावी (हजामत) करण्याचा होता, पण त्यांचे मन नेहमी परमार्थात रमलेले असायचे. त्यांची भक्ती इतकी उत्कट होती की, स्वतः विठ्ठलाने त्यांच्या नित्यकर्मासाठी येऊन सेवा केल्याची कथा प्रसिद्ध आहे. त्यांच्या अभंगांतून कर्म आणि भक्तीचा सुंदर समन्वय दिसून येतो. प्रस्तुत अभंग हा केवळ बाह्य उपचारांची (धूप, दीप, आरती) महती सांगत नाही, तर त्यामागे असलेल्या शुद्ध आंतरिक भक्तीचे आणि कर्तव्यनिष्ठेचे महत्त्व विशद करतो. हा अभंग म्हणजे संत सेना महाराजांनी परमेश्वराला केलेली एक आंतरिक आणि आध्यात्मिक आरती आहे, जिथे बाह्य साधने ही आंतरिक सद्गुणांची प्रतीके बनतात.

अभंग आणि प्रत्येक कडव्याचा अर्थ (Stanza and its Meaning)
संत सेना महाराजांचा अभंग असा आहे:

अभंग (Abhanga)   शब्दशः अर्थ (Literal Meaning)
१. धूप दीप घृतपूर्ण आरती। कुरवंडी करू कमलापती॥   हे कमळाचे पती (विष्णू/राम)! मी तुला धूप, दीप आणि तुपाने भरलेली आरती करत आहे. मी तुला ओवाळते.
२. मंगलकर मंगल नित्यमंगल। राजारामचंद्राचे॥   राजा रामचंद्राचे कल्याणकारी, शुभ आणि नित्य शुभ असणारे गुण मी गात आहे.
३. कर्तव्याचा दिवा विशुद्ध वाती। तूचं निरंजन कमलापती॥   हे कमलापती (विष्णू)! माझ्या कर्तव्याचा दिवा, शुद्ध विचारांची वात आहे; आणि तू स्वतःच (तुझे स्वरूपच) ते न विझणारे (निरंजन) तेज आहेस.
४. रामभक्त रामानंद ज्ञानी। पूर्ण परमानंद वाखाणी॥   रामभक्त रामानंद (स्वामी) हे ज्ञानी आहेत आणि ते पूर्ण परमानंदाचे (अंतिम सुखाचे) वर्णन करतात.

Export to Sheets
प्रत्येक कडव्याचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Elaboration and Analysis of each Stanza)
१. धूप दीप घृतपूर्ण आरती। कुरवंडी करू कमलापती॥
विस्तृत विवेचन:
या चरणात संत सेना महाराज बाह्य पूजेच्या उपचारांचे वर्णन करत आहेत, पण त्यामागे एक गहन आध्यात्मिक संकेत दडलेला आहे.

धूप, दीप, घृतपूर्ण आरती: हे प्रेम आणि निष्ठा दर्शवणारे पूजेचे भौतिक उपकरणे आहेत.

कमलापती: म्हणजे कमळाची पत्नी लक्ष्मीचा पती, म्हणजेच विष्णू (श्रीराम, विठ्ठल).

कुरवंडी करू: ओवाळणे (आरती करणे) म्हणजे सर्वस्व समर्पण करणे.

भावार्थ: सेना महाराज म्हणतात की, मी केवळ तुपाची वात लावून, धूप जाळून तुझी आरती करत नाहीये, तर त्यामागील माझा भाव महत्त्वाचा आहे. माझ्या शुद्ध भक्तीचे प्रेम हे 'घृत' (तूप) आहे, माझ्या मनातील समर्पण 'वात' आहे आणि माझी निष्ठा 'ज्योत' आहे. या आंतरिक साहित्याने मी तुला ओवाळत आहे. बाह्य पूजा ही केवळ निमित्त आहे, खरी पूजा तर माझ्या हृदयातील निर्मळ भक्तीची आहे.

उदाहरण: एखादी व्यक्ती मंदिरात खूप मोठे दान करते, पण तिच्या मनात अहंकार असतो. याउलट, एक गरीब भक्त केवळ तुळशीचे पान वाहतो, पण त्याच्या हृदयात निरपेक्ष प्रेम असते. सेना महाराजांची ही आरती दुसऱ्या प्रकारची आहे – जिथे भावाला महत्त्व आहे.

२. मंगलकर मंगल नित्यमंगल। राजारामचंद्राचे॥
विस्तृत विवेचन:
हे चरण ईश्वराच्या स्वरूपाचे आणि त्याच्या गुणधर्मांचे वर्णन करतात.

राजारामचंद्र: मर्यादापुरुषोत्तम आणि आदर्श राजा, प्रभू रामचंद्रांचे नाव घेतले आहे. राम म्हणजे सत्य, धर्म आणि नीती यांचा आदर्श.

मंगलकर, मंगल, नित्यमंगल: 'मंगल' म्हणजे कल्याणकारी, शुभ, पवित्र. परमेश्वराचे स्वरूप हेच मुळात 'मंगल' (शुभत्व) आहे आणि ते नित्य (कायमस्वरूपी) आहे. मानवी जीवनातील सुख-दुःखे क्षणभंगुर असतात, पण देवाचे स्वरूप अखंड शुभ आणि शाश्वत असते.

भावार्थ: सेना महाराज या चरणातून सांगत आहेत की, मी ज्या देवाची आरती करत आहे, त्याचे स्वरूप हे सर्वोत्तम कल्याणकारी आणि नित्य पवित्र आहे. त्याच्या स्मरणाने आणि भक्तीने जीवनातील सर्व अमंगल गोष्टी दूर होतात आणि केवळ शुभ, कल्याण आणि परमशांती प्राप्त होते. प्रभू रामचंद्र हे केवळ राजे नसून, ते धर्म आणि कर्तव्याचे प्रतीक आहेत, ज्यांच्या गुणांचे गायन करणे हेच सर्वात मोठे मंगल कार्य आहे.

उदाहरण: सूर्याचा प्रकाश कसा अखंड आणि नित्य असतो, तसेच परमेश्वराचे कल्याणकारी स्वरूप युगानयुगे कायम आहे. त्याच्या नामस्मरणानेच जीवनात खरी शुद्धता आणि शुभत्व येते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.09.2025-रविवार.
===========================================