श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-३६:-अवाच्यवादांश्च बहून्‌ वदिष्यन्ति तवाहिताः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-३६:-

अवाच्यवादांश्च बहून्‌ वदिष्यन्ति तवाहिताः ।
निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततः दुःखतरं नु किम्‌ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ३६:

अवाच्यवादांश्च बहून् वदिष्यन्ति तवाहिताः।
निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततः दुःखतरं नु किम्॥

🌺 श्लोकाचा शब्दार्थ (SHLOK ARTH):

अवाच्यवादान् – जे शब्दाने बोलण्याजोगे नाहीत, अश्राव्य, अशोभनीय, अपमानजनक बोल

बहून् – अनेक

वदिष्यन्ति – म्हणतील, बोलतील

तवाहिताः – तुझा द्वेष करणारे, शत्रू

निन्दन्तः – निंदा करत

तव सामर्थ्यं – तुझ्या क्षमतेची / सामर्थ्याची

ततः – त्यापेक्षा

दुःखतरं – अधिक दुःखदायक

नु किम् – तर मग काय?

🪷 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

हे अर्जुना, जर तू युद्ध न करता माघार घेतलीस, तर तुझे शत्रू, द्वेष करणारे लोक, तुझ्यावर अनेक अशोभनीय, अवमानकारक टीका करतील. ते तुझ्या पराक्रमाची, सामर्थ्याची निंदा करतील. तुझी भीती, कातरता, किंवा कमजोरी म्हणून त्याचा अपप्रचार करतील. आणि या निंदेचं दुःख, पराभवाच्या दुःखापेक्षा अधिक असह्य आणि वेदनादायक ठरेल.

भगवान श्रीकृष्ण येथे अर्जुनाला सांगत आहेत की, समाजाच्या, शत्रूच्या दृष्टिकोनातूनदेखील तुझं रणभूमीतून पळणं हे तुझ्या कीर्तीला, प्रतिष्ठेला आणि आत्मगौरवाला काळिमा फासेल. हे एक प्रकारचं मानसिक, सामाजिक मरण आहे.

📖 मराठी प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

श्रीकृष्ण अर्जुनाला समजावत आहेत की युद्ध ही केवळ कर्तव्यपूर्तीच नव्हे, तर प्रतिष्ठेचाही विषय आहे. जे शत्रू तुला हरवू शकले नाहीत, ते आता तुझ्या माघारीचा फायदा घेऊन तुझ्या चारित्र्यावर, पराक्रमावर संशय घेतील. लोकं म्हणतील की, अर्जुन भीतीपोटी पळाला, त्याच्यात आत्मविश्वास नव्हता, तो बाह्यतः शूर दिसतो, पण प्रत्यक्षात कातर झाला.

ही निंदा केवळ सामाजिक अपमान नसून ती अंतःकरणाचा ठाव घेणारी असते. ती व्यक्तीच्या आत्मगौरवाला ठेच पोचवते. यामुळेच श्रीकृष्ण म्हणतात की, अशा निंदेचे दुःख युद्धात होणाऱ्या शरीराच्या वेदनांपेक्षा अधिक तीव्र असते.

🔎 उदाहरण:

समजा, एखादा शूर योद्धा रणभूमीतून माघार घेतो, तर त्याच्या पराभवाची कथा फार काळ टिकत नाही. पण जर समाजाला वाटलं की त्याने भ्यावून युद्ध टाळलं, तर ती कलंकासारखी त्याच्या नावे चिकटते.

जसं इतिहासात राणा प्रताप आणि पृथ्वीराज चौहान यांच्या पराक्रमाच्या कथा आजही प्रेरणादायक आहेत. पण जे शौर्य न दाखवता पळाले, त्यांची नावे इतिहास विसरतो.

🧘 आरंभ (Arambh):

या श्लोकात श्रीकृष्ण अर्जुनाच्या मानसिक गोंधळावर प्रहार करत आहेत. तो युद्ध करायचं टाळत आहे — हे केवळ वैयक्तिक नाही, तर सामाजिक, राजकीय आणि नैतिक परिणाम घडवणारे आहे.

🔚 समारोप व निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha):

युद्धापासून पलायन केल्यास अपकीर्ती प्राप्त होईल.

शत्रूंच्या तोंडून अपमानास्पद बोलणी ऐकावी लागतील.

ही निंदा शारीरिक दुःखापेक्षा अधिक तीव्र ठरते.

म्हणून अर्जुनाने शौर्य आणि कर्तव्य यांची जाणीव ठेवून युद्ध करणे आवश्यक आहे.

💡 शिकवण (Tatparya):

या श्लोकातून शिकवण मिळते की कर्तव्यापासून पळ काढणे केवळ पराभव नाही, तर आत्मनिंदेचे कारण बनते. समाजात मान मिळवण्यासाठी पराक्रम, शौर्य आणि निडरता आवश्यक असते. स्वतःचा सन्मान टिकवण्यासाठी आणि लोकनिंदा टाळण्यासाठी योग्य वेळी योग्य कृती करणे अनिवार्य असते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.10.2025-बुधवार.
===========================================