संत सेना महाराज-वाल्या कोळी ब्रह्महत्यारी। नामे तारिला निर्धारी-1

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

सेनाजींच्या प्रत्येक गवळणीमध्ये वेगवेगळ्या चित्रमालिका तयार केल्या आहेत. गवळणांच्या मनाची अवस्था, त्यांचे वर्तन सेनामहाराजांनी अतिशय चित्रवेधकपणे वर्णिले आहे. गोपिका दही दूघ घेऊन मथुरेच्या बाजारास निघतात, त्यांची अडवलेली वाट, गोकुळातील कृष्णाच्या खोड्या, श्रीकृष्णाच्या भेटीसाठी व्याकूळ झालेली राधा, गायी चारणारा कृष्ण, सोबती असणारा गोपाळगड्यांचा मेळा, एखाद्या चलतधिवासारखे अत्यंत मनोवेधक वर्णन त्यांनी केले आहे.

गोपाळाचा कालाही असाच अपूर्व आहे. सेनार्जीचा वासुदेवही असाच आगळावेगळा असून, अध्यात्मविचार सांगणारा आहे. लोकांना, समाजाला तो

प्रपंच निद्रेतून जागा होण्याचा उपदेश करतो. गवळण, भारूड याबरोबरच सेनाजींच्या अन्य रचना अंगाई गीत, आरती, काला, पाळणा हे सर्व त्यांच्या कल्पकतेची कवित्वाची साक्ष देतात.

संत सेनामहाराजांच्या अभंगातील वाङ्मयीन सौंदर्य

इसवी सन १३व्या १४ व्या शतकातील ज्ञानदेव-नामदेव यांच्या समकालीन संतांच्या कवितेला अपूर्व असे वैभव प्राप्त झाले होते. त्यांची काव्यनिर्मिती म्हणजे अमृताबरोबर पैजा जिंकू शकेल' इतके समृद्ध शब्दांचे मराठी भाषेला मोठे देणे होय. मूळात त्या काळातील संतांचे विषय वेगळेच. बहुजन समाजात जन्म झाल्याने संस्कृत भाषेचे ज्ञान अगम्य. केवळ भक्तीची उत्कटता लोककल्याणाची तळमळ, उपदेशातून समाजप्रबोधन, यासारख्या वेगळ्या वैशिष्ट्यांनी युक्त असे मराठीत काव्य पहिल्यांदा जन्माला येत होते.

बहुतेक संत फारसे विद्याव्यासंगी नव्हते. त्यामुळे त्यांचे मक्तिकाव्य हे प्रयत्न पूर्वक, हेतुपुरस्सर करीत नव्हते. तर त्यांच्या भक्तीच्या उमाळ्यातून ईश्वरभावनेचा सहज आविष्कार होत असे. कोणताही 'संत' मी कवी आहे, असा कोठेही त्यांच्या अभंगरचनेत उल्लेख नाही. केवळ विठ्ठलाप्रती व्यक्त झालेला भक्तीचा आविष्कार पाहावयास मिळतो. त्यामुळे संत नामदेव समकालीन किंवा उत्तरकालीन संतांच्या कवितेत कोठेही शब्दांचे सौंदर्य हेतुपुरस्सर अलंकार आविष्कारापेक्षा भक्तिभावनेचे सौंदर्य अधिक तेजःपूंज खुललेले दिसते.

संत सेनाजींच्या चरित्रात चरित्रकारांनी सेनाजी बालवयात शाळेत जात होते, असा उल्लेख केला आहे. वाचन लेखनापेक्षा ते बालवयापासून बहुश्रुत होते. तत्कालीन समाजात न्हावी समाजातील मुलाला संस्कृत शिक्षण तर मिळालेले नसेलच; परंतु त्यांच्या अनेक अभंगरचनांमधून पुराणकथांचा, वेदांचा, दैवतकथांचा लोककथांचा नामनिर्देश झालेला दिसतो. अर्थात सेनाजी वडिलांच्या सोबत संस्कारक्षम वयात मठ-मंदिरात हरीचिंतन, कीर्तन, प्रवचन ऐकण्यास जात होते. त्याचा हा परिणाम असावा, असे वाटते. लहानवयात, संत-महंतांच्या समागमात, संगतीत एकरूप होत असावेत. ज्येष्ठ अभ्यासक विचारवंतांच्या सोबत चर्चा, संवाद होत असावेत. वेदकाळातील उपनिषदांविषयी, पुराणकथांचे पुष्कळसे श्रवण, मनन, चिंतन झालेले असावे. त्यामुळे सेनाजर्जींची कविता अनेक पुराणकथांच्या

प्रसंग, घटना व्यक्तिनामाने भरलेली, मारलेली दिसते. विठ्ठलभक्तीमध्ये 'नाम' किती समर्थशील, प्रभावी, परिणामकारक आहे. याविषयीची उदाहरणे देताना सेनाजींनी वेदांपेक्षा 'नाम" किती मोठे आहे.

'वाल्या कोळी ब्रह्महत्यारी। नामे तारिला निर्धारी।'

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ (Deep Meaning of Sant Sena Maharaj's Abhanga)
अभंग: 'वाल्या कोळी ब्रह्महत्यारी। नामे तारिला निर्धारी।'
हा अभंग संत सेना महाराजांनी रचलेला असून, तो भगवंताच्या नामाच्या सामर्थ्याचे आणि पतितपावनत्वाचे महत्त्व अतिशय प्रभावीपणे सांगतो. वाल्या कोळी या क्रूर कर्म करणाऱ्या व्यक्तीचा केवळ भगवंताच्या नामामुळे कसा उद्धार झाला, हे या अभंगातून स्पष्ट होते. या अभंगाचा मूळ गाभा म्हणजे, कितीही पापी किंवा वाईट कर्म करणारा मनुष्य असो, जर त्याने शरण जाऊन भगवंताचे नाम घेतले, तर त्याचे निश्चित कल्याण होते.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विवेचन (Meaning and Elaboration of Each Stanza)
कडवे १: 'वाल्या कोळी ब्रह्महत्यारी। नामे तारिला निर्धारी।'
अर्थ: वाल्या कोळी नावाचा एक मनुष्य होता, जो ब्रह्महत्या (सर्वात मोठे पाप) करण्यापर्यंत क्रूरकर्मा होता. अशा पापी आणि दुष्ट व्यक्तीचाही भगवंताच्या नामामुळेच निश्चितपणे उद्धार झाला.

सखोल विवेचन:

वाल्या कोळी हे क्रूरपणा आणि पापाचे प्रतीक आहे. तो लोकांना लुटायचा, त्यांचा जीव घ्यायचा. त्याने ब्रह्महत्यारी (ब्राह्मणाची हत्या करणारा, म्हणजे सर्वात मोठे आणि भयानक पाप करणारा) ही उपाधी प्राप्त केली होती. संत सेना महाराज अशा अत्यंत पापी व्यक्तीचे उदाहरण देऊन हे सिद्ध करतात की, पापाचा डोंगर कितीही मोठा असला तरी नामासमोर तो टिकू शकत नाही.

नामे तारिला निर्धारी म्हणजे 'नामाच्या सामर्थ्याने त्याचा उद्धार झाला हे निश्चित'. यातून नामाची असीम शक्ती स्पष्ट होते. 'राम' या शब्दाचा जप करताना सुरुवातीला त्याला 'मरा' असा उलटा जप शिकवला गेला, पण त्या नामातही एवढे सामर्थ्य होते की त्याच्यातील पापभावना कमी झाली आणि त्याचे रूपांतर महर्षी वाल्मिकी यांच्यात झाले. हे दाखवते की भगवंत हा भक्ताची पात्रता नाही, तर त्याची शरणागती आणि नामस्मरण पाहतो.

उदाहरण: जसे, अजामेळ नावाच्या पाप्याने आयुष्यात अनेक वाईट कर्मे केली, पण मरणासन्न अवस्थेत केवळ आपल्या मुलाला 'नारायण' या नावाने हाक मारल्यामुळे त्याचा उद्धार झाला. वाल्या कोळीच्या उदाहरणातून संत सेना महाराज लोकांना हा विश्वास देतात की, 'नाम' हे तुमच्या मागील पापांची फिकीर न करता तुमचे भविष्य शुद्ध करते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.10.2025-गुरुवार.
===========================================