श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-३९:-एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-३९:-

एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु ।
बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
🔹 श्लोक ३९:

एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु ।
बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥

✨ श्लोकाचा शाब्दिक अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

हे पार्थ (अर्जुना), आतापर्यंत तुला "सांख्यबुद्धी" (ज्ञानयोग) सांगितली आहे. आता तू "कर्मयोग" म्हणजे बुद्धियोग ऐक. या बुद्धीने (समत्वबुद्धीने) युक्त झालास, तर तू कर्माच्या बंधनातून मुक्त होशील.

🔎 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला दोन मार्गांची ओळख करून देतात –

सांख्य (ज्ञानमार्ग)

बुद्धियोग (कर्ममार्ग, विशेषतः निष्काम कर्मयोग)

पहिल्या भागात त्यांनी आत्मा नित्य आहे, शरीर नश्वर आहे हे सांगून ज्ञानमार्ग स्पष्ट केला. आता, ते कर्ममार्ग सांगण्यास सुरुवात करतात.

सांख्य म्हणजे विवेक, आत्मा-शरीर भेदाची बुद्धी.
योग म्हणजे समत्वबुद्धी – कर्म करताना फळाची अपेक्षा न ठेवता निष्काम वृत्तीने कर्म करणे.

बुद्ध्या युक्तो – अशी बुद्धी अंगीकारून
कर्मबन्धं प्रहास्यसि – तू कर्माच्या बंधनांपासून मुक्त होशील.

🧠 विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
🔸 1. "सांख्य बुद्धी" म्हणजे काय?

'सांख्य' हा शब्द येथे ज्ञानमार्ग या अर्थाने वापरलेला आहे. हे ज्ञान म्हणजे:

आत्मा शाश्वत आहे

तो अकर्ता आणि अभोक्ता आहे

शरीराच्या मृत्यूने आत्म्याला काही होत नाही

हे ज्ञान अर्जुनाला युद्धात आपल्या कर्माची योग्य दृष्टी देण्यासाठी उपयुक्त आहे.

🔸 2. "बुद्धियोग" म्हणजे काय?

बुद्धियोग म्हणजे निष्काम कर्मयोग –

ज्यामध्ये आपण कर्म करतो पण फळाची अपेक्षा ठेवत नाही.

या मार्गामध्ये कर्म करताना मन शांत, समतोल असते.

हा योग मोक्ष देणारा आहे.

🔸 3. "कर्मबन्धं प्रहास्यसि" – कर्मबंधन कसे तुटते?

मनुष्य जेव्हा:

कर्म फळाच्या आसक्तीने करतो,

तेव्हा त्याला ते फळ मिळो वा न मिळो, त्याच्या कर्माचा परिणाम कर्मबंधनात गुंतवतो.

पण जेव्हा कर्म निष्काम आणि समत्वबुद्धीने केले जाते,
तेव्हा ते कर्म बंधन निर्माण करत नाही. उलट, मोक्षाच्या दिशेने नेते.

🌅 उदाहरण (Udaharan):

समजा, एक शिक्षक विद्यार्थ्यांना शिकवतो.

जर तो फक्त पगारासाठी शिकवत असेल, तर ते कर्म बंधनकारक ठरू शकते.

पण जर तो ज्ञानाच्या प्रसारासाठी, निष्काम वृत्तीने शिकवत असेल,
तर ते कर्म त्याच्या आत्मोन्नतीचे साधन बनते.

हेच निष्काम कर्माचे तत्व आहे, जे श्रीकृष्ण अर्जुनाला शिकवत आहेत.

🧭 आरंभ (Introduction):

श्रीमद्भगवद्गीता ही केवळ एक धार्मिक ग्रंथ नसून, ती एक जीवन मार्गदर्शक तत्वज्ञान आहे.
अध्याय २ मध्ये श्रीकृष्ण अर्जुनाला युद्धातील त्याची जबाबदारी, आत्मा-विवेक, आणि कर्माचे रहस्य सांगत आहेत.
या श्लोकात ते ज्ञानमार्गानंतर कर्ममार्गाची सुरुवात करतात.

🔚 समारोप (Conclusion):

या श्लोकाच्या माध्यमातून भगवान श्रीकृष्ण स्पष्ट करतात की:

केवळ ज्ञान असून चालत नाही,

ते ज्ञान कर्मात उतरवण्याची समत्वबुद्धीही आवश्यक आहे.

अशा प्रकारे जेव्हा मनुष्य निष्काम भावनेने कर्म करतो, तेव्हा तो कर्माच्या बंधनांपासून मुक्त होतो.

📝 निष्कर्ष (Nishkarsha):

सत्य ज्ञान व कर्म यांचा समन्वय म्हणजेच जीवनातला खरा योग आहे.
ज्ञान आपल्याला अंतरात्मा ओळखायला शिकवतो,
पण कर्म त्याच आत्म्याला मुक्ततेकडे नेते – जर ते समत्वबुद्धीने केले असेल तर.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.10.2025-शनिवार.
===========================================