संत सेना महाराज-नाम साधनाचे सार। भवसिंधु उतरी पार-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

विचार सामान्य आहे; पण तो मनावर बिंबविण्यासाठी पुराण कथांचा आधार कसा घ्यावा, याचे उत्तम उदाहरण सेनार्जींनी वरील अभंगातून दिले आहे. पतीच्या शापाने गौतमी पत्नी अहल्या पाषाण होऊन पडलेली, केवळ प्रभुरामाच्या पदस्पशनि तिचा उद्धार झाला. गायिका वेश्येने पोपट पाळून त्याचे नाव 'राम ठेवले. मरणसमयी 'राम' 'राम' अशी पोपटास हाक मारू लागली. रामाने तिला दर्शन देऊन तिचा उद्धार केला. ही पुराण कथा आहे. रावणाकडून जटायूस मारले गेले. रामाने त्याला तारून मोक्ष दिला. रामाला मदत करणाऱ्या सर्व वानरजातीचा उद्धार केला. केवळ रामाच्या उच्चाराने भवसागर तरून जाता येते, असा अयोध्येचा राजा माझा सर्वस्व आहे.

सेनामहाराज हे कीर्तन, प्रवचन ज्येष्ठ साधूसंतांशी चर्चा, यामधून त्यांना मिळालेले ज्ञान, माहिती, ही केवळ बहुश्रुतेमुळे मिळाली. सगुण, निर्गुण, सहा शास्त्रे, गीता, उपनिषदे, वेद हे शब्द ते अभंगरचनेत अनेकदा वापरतात. तसेच पुराणकथातील अभिमन्यु, शृंगीकषी अजामेळ, भक्त प्रल्हाद, ध्रुवबाळ, विभांडक, गजेंद्रमोक्ष कथा, सत्यभामेने सांगितलेल्या श्रीकृष्णाच्या दान कथा, भगवान शंकराने प्राशन केलेले विष, रावण वधानंतर लंकाधिपती झालेला बिभीषण, पूतना राक्षसी, यांसारख्या व्यक्ती, प्रसंग, घटनांचा वापर नाममाहात्म्य या सदरात सेनाजी अभंगातून सतत करताना दिसतात.

हे संदर्भ, उदाहरणे देताना वाचकांना मूळ कथेचा सहज बोध होतो. नामसाधना हा शिवपार्वतीचा अत्यंत आवडीचा असा गड्यमंत्र – या मंत्रापुढे इतर मंत्रांचा कधीही टिकाव लागत नाही. जसे –

     "नाम साधनाचे सार। भवसिंधु उतरी पार।॥

     तिन्ही लोकी श्रेष्ठ। नाम वरिष्ठ सेवी हे॥

     शिव भवानीचा। गुप्त मंत्र आवडीचा॥

     सेना म्हणे इरांचा। पाड कैसा मग तेथे॥"

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ (Deep Meaning/Essence)
संत सेना महाराज (Sant Sena Maharaj), वारकरी संप्रदायातील एक थोर संत. त्यांनी या अभंगातून भगवंताच्या नामाचे महत्त्व (Importance of 'Naam-Smaran' or Chanting the God's Name) प्रतिपादन केले आहे. सर्व प्रकारच्या साधनांपेक्षा नामस्मरण हे श्रेष्ठ, सोपे आणि प्रभावी साधन आहे, असे ते ठामपणे सांगतात.

भगवंताचे नाम हे केवळ मोक्षप्राप्तीचे साधन नसून, ते जीवनातील सर्व संकटे आणि दुःखातून मुक्ती देणारे सार आहे. या नामस्मरणाच्या जोरावर मनुष्य संसाररूपी महासागरातून (भवसिंधूतून) सहजपणे पार होऊ शकतो. या अभंगाचा मुख्य आशय हाच आहे की, भक्तीच्या मार्गात नाम हेच सर्वश्रेष्ठ आणि अंतिम सत्य आहे.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन (Meaning and Elaboration of Each Stanza)
आरंभ (Introduction)
संत सेना महाराज या अभंगाची सुरुवातच नामस्मरणाचे महत्त्व सांगून करतात. नाम हे सर्व साधनांचे सार आहे, असे ते पहिल्या चरणात स्पष्ट करतात.

कडवे १: "नाम साधनाचे सार। भवसिंधु उतरी पार।॥"
अर्थ (Meaning):
भगवंताचे नाम हे सर्व साधनांचे सार (Essence) आहे. या नामस्मरणाच्या बळावर मनुष्य भवसिंधू (Samsara - the ocean of worldly existence) सहजपणे पार (Cross) करून जातो, म्हणजे त्याला मोक्ष मिळतो.

विस्तृत विवेचन (Detailed Elaboration):
नाम साधनाचे सार: हिंदू धर्मात मोक्षप्राप्तीसाठी अनेक साधनांचे (साधनांचे) वर्णन केले आहे, जसे की योग (Yoga), तप (Penance), यज्ञ (Sacrifice), कर्मकांड (Rituals) आणि ज्ञानमार्ग (Path of Knowledge). पण, कलियुगात (Kaliyuga), ही साधने सामान्य माणसासाठी अत्यंत कठीण आणि कष्टप्रद आहेत. संत सेना महाराज सांगतात की, या सर्व कठीण साधनांचे सार (Essence) म्हणजे केवळ भगवंताचे नाम घेणे होय. नामस्मरणाने ती सर्व फळे प्राप्त होतात, जी तप-यज्ञाने मिळतात. नामात एक अद्भुत शक्ती (Power) आहे, जी भक्ताला लगेच अनुभवता येते.

भवसिंधु उतरी पार: 'भवसिंधू' म्हणजे संसाररूपी महासागर. हा संसार दुःखांनी, मोहाने आणि विकारांनी भरलेला आहे. जन्म-मृत्यूच्या या फेऱ्यातून बाहेर पडणे हे या समुद्राला पार करण्यासारखेच आहे. या भवसिंधूतून तरून जाण्यासाठी (मोक्ष मिळवण्यासाठी) नाम हे एकाच वेळी नौका (Boat) आणि नावाडी (Boatman) दोन्हीचे कार्य करते. जीवाची नौका डगमगत असली तरी, नामाचे बळ मिळाल्यावर ती सहजपणे दुसऱ्या किनाऱ्यावर (मोक्षाकडे) पोहोचते.

उदाहरण (Example):
ज्याप्रमाणे समुद्रातून प्रवास करताना केवळ नाव (Boat) आवश्यक असते, त्याप्रमाणे जीवनरूपी समुद्रातून पार होण्यासाठी केवळ नाम हेच एकमेव आणि सोपे साधन आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.10.2025-शनिवार.
===========================================