मराठी लेख: सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था: आव्हाने आणि सुधारणेची गरज-1-

[Atul Kaviraje]

सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था: आव्हाने आणि सुधारणांची गरज-

मराठी लेख: सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था: आव्हाने आणि सुधारणेची गरज-

विषय: सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था: आव्हाने आणि सुधारणेची गरज (Public Health System: Challenges and Need for Reform)
भाव: गंभीर, विवेचनात्मक आणि समाधान-उन्मुख

सारांश: कोणत्याही राष्ट्राची सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था 🏥 त्याच्या नागरिकांच्या आरोग्य आणि कल्याणाचा आधार असते. भारतासारख्या विशाल आणि वैविध्यपूर्ण देशात, ही प्रणाली गरीब आणि ग्रामीण लोकसंख्येसाठी जीवनवाहिनी आहे. तथापि, ही व्यवस्था पायाभूत सुविधांची कमतरता, अपुरा निधी, डॉक्टर-रुग्ण गुणोत्तरातील असमतोल आणि तंत्रज्ञानातील मागासलेपण यांसारख्या गंभीर आव्हानांना तोंड देत आहे. या आव्हानांमुळे आरोग्य सेवांची गुणवत्ता आणि उपलब्धता प्रभावित होते. एका निरोगी राष्ट्राच्या निर्मितीसाठी या प्रणालीमध्ये तात्काळ आणि व्यापक सुधारणा करणे अत्यंत आवश्यक आहे, जेणेकरून समावेशक आणि गुणवत्तापूर्ण आरोग्य सेवा सर्व नागरिकांना समानतेने उपलब्ध होऊ शकतील.

1. सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्थेचे महत्त्व आणि सद्यस्थिती
(Importance and Current Status of Public Health System - Marathi)

1.1 आधारभूत स्तंभ: सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था समानता आणि सामाजिक न्यायाचे तत्व सुनिश्चित करते, जेणेकरून आर्थिक स्थिती विचारात न घेता सर्वांना उपचार मिळू शकतील.

1.2 ग्रामीण भागासाठी जीवनवाहिनी: देशातील 70% लोकसंख्या ग्रामीण भागात राहते, जिथे प्राथमिक आरोग्य केंद्रे (PHCs) आणि सामुदायिक आरोग्य केंद्रे (CHCs) हेच आरोग्य सेवांचे एकमेव स्त्रोत आहेत.

1.3 सध्याचा खर्च: भारत आपल्या सकल राष्ट्रीय उत्पादनाच्या (GDP) खूप कमी हिस्सा (सुमारे 1.5% ते 2%) सार्वजनिक आरोग्यावर खर्च करतो, जो जागतिक मानकांपेक्षा खूपच कमी आहे. 📉

1.4 मुख्य लक्ष: सध्या, प्रणालीचे बहुतेक लक्ष उपचारात्मक आरोग्यावर (Curative Health) आहे, तर प्रतिबंधात्मक आरोग्य (Preventive Health) दुर्लक्षित आहे.

2. आर्थिक आव्हाने आणि अपुरा निधी
(Financial Challenges and Inadequate Allocation - Marathi)

2.1 कमी अर्थसंकल्पीय वाटप: आरोग्य क्षेत्रासाठी पुरेसा अर्थसंकल्पीय निधी नसल्यामुळे पायाभूत सुविधांचा विकास आणि तंत्रज्ञानाचे आधुनिकीकरण थांबते.

2.2 'खिशातील' (Out-of-Pocket) खर्च: कमी सरकारी खर्चामुळे नागरिकांना स्वतःच्या खिशातून जास्त खर्च करावा लागतो, ज्यामुळे अनेक कुटुंबे दारिद्र्यरेषेखाली जातात.

उदाहरण: गंभीर आजारांवरील उपचारांमुळे अनेकदा गरीब कुटुंबांची संपूर्ण बचत संपुष्टात येते.

2.3 विमा संरक्षणाचा अभाव: आयुष्मान भारत सारख्या योजना असल्या तरी, मोठ्या लोकसंख्येकडे अजूनही पुरेसे आरोग्य विमा संरक्षण नाही.

2.4 उपकरण खरेदीतील अडथळा: अपुऱ्या निधीमुळे सरकारी रुग्णालयांमध्ये आधुनिक वैद्यकीय उपकरणे 🔬 आणि आवश्यक औषधे 💊 उपलब्ध होत नाहीत.

३. पायाभूत सुविधा आणि सोयींचा अभाव

(Lack of Infrastructure and Facilities)

३.१ अपुरे खाटांचे प्रमाण: भारतात प्रत्येक हजार लोकांमागे असलेल्या रुग्णालयातील खाटांची संख्या विकसित देशांच्या तुलनेत खूपच कमी आहे. यामुळे महामारीसारख्या आपत्कालीन प्रसंगात आरोग्य यंत्रणेवर मोठा ताण येतो.

३.२ प्राथमिक व समुदाय आरोग्य केंद्रांची अवस्था: ग्रामीण भागातील बहुतांश PHC आणि CHC ही जीर्ण अवस्थेत आहेत, जिथे विजेचा, पाण्याचा आणि स्वच्छतेचा पुरेसा पुरवठा नाही.

३.३ तांत्रिक मागासलेपणा: अनेक सरकारी रुग्णालयांमध्ये MRI, CT स्कॅनसारखी आधुनिक निदान यंत्रणा नाही, किंवा असली तरी ती निकृष्ट स्थितीत असते.

३.४ कोल्ड चेन सुविधांचा अभाव: विशेषतः लसीकरण कार्यक्रमांसाठी आवश्यक असलेल्या कोल्ड चेन (थंड साखळी) चा अभाव दुर्गम भागांत मोठी अडचण निर्माण करतो. 💉

४. मानवी संसाधनांची कमतरता (डॉक्टर व नर्सेस)

(Human Resource Crisis – Doctors and Nurses)

४.१ डॉक्टर-रुग्ण प्रमाण: भारतात डॉक्टर आणि रुग्ण यांचं प्रमाण WHO च्या 1:1000 च्या निकषांपेक्षा खूपच कमी आहे — विशेषतः ग्रामीण भागात.

४.२ ग्रामीण भागात सेवेला नकार: बहुतांश डॉक्टर व तज्ञ शहरी भागातच काम करणे पसंत करतात, ज्यामुळे ग्रामीण भाग आरोग्य सेवांपासून वंचित राहतात.

४.३ प्रशिक्षित नर्स व पॅरामेडिकल कर्मचाऱ्यांची कमतरता: डॉक्टरांसोबतच, योग्य प्रशिक्षित नर्सेस व पॅरामेडिक्स 👩�⚕️ यांचीही कमतरता आहे, ज्यामुळे सध्याच्या कर्मचाऱ्यांवर प्रचंड ताण येतो.

४.४ प्रशिक्षणातील उणीवा: आरोग्य शिक्षण व प्रशिक्षणाची गुणवत्ता सुधारण्याची गरज आहे, जेणेकरून कर्मचारी ग्रामीण समस्यांना सामोरे जाऊ शकतील.

५. गुणवत्ता आणि विश्वासार्हतेचा अभाव

(Problem of Quality and Reliability)

५.१ औषधांची अनुपलब्धता: सरकारी रुग्णालयांत अनेकदा आवश्यक औषधांचा साठा संपतो, ज्यामुळे रुग्णांना महागडी औषधं खाजगी दुकानांतून घ्यावी लागतात.

५.२ अस्वच्छता: अनेक सार्वजनिक आरोग्य केंद्रांत स्वच्छतेचा अभाव असून संसर्गाचा धोका 🦠 अधिक असतो.

५.३ उत्तरदायित्वाचा अभाव: सेवांची गुणवत्ता आणि कर्मचार्‍यांची जबाबदारी निश्चित करणारी ठोस व्यवस्था नाही.

५.४ खाजगी रुग्णालयांकडे वळणं: सार्वजनिक व्यवस्थेच्या असमाधानकारक स्थितीमुळे, लोक जबरदस्तीने खाजगी रुग्णालयांत जातात — ज्यामुळे खर्च वाढतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.10.2025-शनिवार.
===========================================