श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-४४ :-भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४४ :-

भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् ।
व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ॥

📜 श्रीमद्भगवद्गीता — अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ४४:

भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् ।
व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ॥

🔰 १. श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

भोग-ऐश्वर्य-प्रसक्तानां — भोग आणि ऐश्वर्य यामध्ये आसक्त झालेल्या लोकांचे

तया — त्या (भोग व ऐश्वर्याच्या आसक्तीने)

अपहृत-चेतसाम् — ज्या लोकांचे चित्त हरवलेले आहे, बुद्धी भ्रष्ट झाली आहे

व्यवसायात्मिका बुद्धिः — एकाग्र आणि निर्धारीत अशी बुद्धी

समाधौ न विधीयते — समाधीमध्ये स्थिर राहत नाही / स्थापन होत नाही

🧘�♀️ २. श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण सांगतात की जे लोक भोग (इंद्रियसुख) आणि ऐश्वर्य (सांसारिक श्रीमंती) यामध्ये पूर्णपणे गुंतलेले असतात, त्यांची चित्तवृत्ती अशा विषयांमध्ये इतकी हरवलेली असते की त्यांची बुद्धी एकाग्र, स्थिर आणि साधनेस उपयुक्त राहत नाही.

त्यांच्याकडे आत्मसाक्षात्कार, तपश्चर्या, ध्यान आणि योगासाठी आवश्यक असलेली व्यवसायात्मिका (एकनिष्ठ व ध्येयाशी समर्पित) बुद्धी तयारच होत नाही.

हे काय दर्शवते?
याचा अर्थ असा आहे की जर कोणी व्यक्ती केवळ ऐहिक सुख, पैसे, वस्तू, नातेसंबंध आणि संपूर्ण बाह्य आकर्षणांमध्ये अडकून पडली असेल, तर त्यांना परमार्थ म्हणजेच आत्मा, परमात्मा किंवा जीवनाचा खरा हेतू कधीही समजणार नाही. त्यांची साधना फसते, कारण चित्त स्थिर होतच नाही.

💡 ३. तात्त्विक विश्लेषण (Vistrut Vivechan):
🌼 (क) भोग व ऐश्वर्य ही साधना-अडथळ्याची मुख्य कारणं:

भोग म्हणजे इंद्रियांची सुखे — खाणे, प्यायचे, बघणे, ऐकणे, स्पर्श करणे इत्यादी.
ऐश्वर्य म्हणजे श्रीमंती, प्रतिष्ठा, सत्ता, अधिकार इ.

या गोष्टींमध्ये आसक्ती निर्माण झाली की, मन त्या गोष्टी मिळवण्यामध्ये गुंतते. अशा वेळी अंतर्मुख होऊन आत्मशोध करणे कठीणच नव्हे तर अशक्य होते.

🌼 (ख) "अपहृतचेतसाम्" — मन हरवलेले असणे:

'अपहृत' म्हणजे हरवलेले किंवा चोरले गेलेले.
म्हणजेच, या व्यक्तींचं चित्त भोग आणि ऐश्वर्याच्या आकर्षणांनी 'हरपलेलं' आहे. अशा व्यक्ती योग, ध्यान, साधना यासारख्या गोष्टींमध्ये लक्ष केंद्रित करू शकत नाहीत.

🌼 (ग) व्यवसायात्मिका बुद्धी म्हणजे काय?

'व्यवसायात्मिका बुद्धी' म्हणजे एकाच ध्येयावर स्थिर, समर्पित बुद्धी. गीतेत ही बुद्धी अत्यंत महत्त्वाची मानली आहे.
जीव ब्रह्माच्या मिलनासाठी, आत्मसाक्षात्कारासाठी चाललेला असतो तेव्हा ही बुद्धी आवश्यक ठरते.

भोग-ऐश्वर्याच्या जंजाळात अडकलेल्यांकडे ही बुद्धी येतच नाही, कारण त्यांचे ध्येयच भिन्न असते — ते बाह्य वस्तूंमध्ये सुख शोधतात.

📌 ४. उदाहरण:

कल्पना करा एक विद्यार्थी परीक्षा देतोय. पण जर त्याचं लक्ष सतत मोबाईल, पार्टी, सोशल मिडिया, ब्रँडेड कपडे यामध्ये असेल, तर तो अभ्यासावर लक्ष कसा देईल? त्याचं लक्ष 'अंतः' नाही, 'बहिरंग' आहे.

तसंच, साधकाचं मन जर बाह्य सुखांमध्ये गुंतलं असेल, तर 'समाधी' म्हणजे अंतरंग शांती आणि ईश्वरानुभव, याकडे त्याचं लक्ष कधीच पोहोचत नाही.

🧾 ५. निष्कर्ष (Nishkarsha):

या श्लोकाचा सार असा की,
भोग आणि ऐश्वर्याच्या मोहाने ग्रासलेल्या लोकांना अध्यात्माच्या मार्गावर वाटचाल करता येत नाही. त्यांचं चित्त चंचल असतं, बुद्धी अस्थिर असते, आणि त्यामुळे 'समाधी' किंवा परम शांतीची प्राप्ती अशक्य ठरते.

👉 जर आपल्याला खरा मोक्ष, समाधान, आणि आध्यात्मिक प्रगती हवी असेल, तर भोग व ऐश्वर्य यांची आसक्ती टाळणे आवश्यक आहे.

📖 ६. आरंभ व समारोप:
🔹 आरंभ (परिचय):

भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात श्रीकृष्ण अर्जुनाला 'सांख्ययोग' समजावत आहेत — जो विवेक, बुद्धी आणि आत्मदर्शनावर आधारित आहे. या श्लोकात त्यांनी सांख्यदृष्टीने जीवनातील आसक्ती टाळण्याचा उपदेश केला आहे.

🔹 समारोप (उपसंहार):

योग, साधना, ज्ञान, भक्ति — हे मार्ग फक्त त्यांच्यासाठी आहेत ज्यांची बुद्धी भोगांपासून मुक्त आहे.
मोक्षाच्या दिशेने वाटचाल करण्यासाठी "संतुलित बुद्धी आणि निरासक्त चित्त" आवश्यक आहे.

🙏 ७. अभ्यासासाठी प्रश्न:

'भोगैश्वर्यप्रसक्तानां' या शब्दाचा अर्थ काय?

व्यवसायात्मिका बुद्धी म्हणजे काय?

या श्लोकाचा आजच्या जीवनाशी काय संबंध आहे?

आत्मसाक्षात्काराच्या मार्गात भोगांची कोणती अडचण असते?

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.10.2025-गुरुवार.
===========================================