ग्रामीण भागातील आरोग्य सेवांची उपलब्धता: आव्हाने आणि उपाययोजना-2-

[Atul Kaviraje]

ग्रामीण भागात आरोग्य सेवांची उपलब्धता-

ग्रामीण भागातील आरोग्य सेवांची उपलब्धता: आव्हाने आणि उपाययोजना-

6. आवश्यक उपकरणे आणि औषधांची कमतरता 💊
मूलभूत आरोग्य केंद्रांवर वैद्यकीय पुरवठा आणि उपकरणांची कमतरता दर्जेदार उपचारात अडथळा आणते.

6.1. औषधांचा अपुरा पुरवठा: मोफत औषध वितरण केंद्रांची (जन औषधी केंद्र) उपलब्धता मर्यादित आहे. बहुतेक लोक खासगी मेडिकल स्टोअरवर अवलंबून असतात, जिथे औषधे महागडी असतात.

6.2. मूलभूत सुविधांचा अभाव: अनेक उप-केंद्र आणि पीएचसीमध्ये पाणी, वीज, स्वच्छता आणि उपकरणे (उदा. एक्स-रे, लॅब) यांसारख्या मूलभूत सुविधा देखील योग्यरित्या उपलब्ध नाहीत.

7. सरकारी उपक्रम आणि योजना (Solutions) 🇮🇳
भारत सरकारने ग्रामीण आरोग्यात सुधारणा करण्यासाठी अनेक महत्त्वपूर्ण योजना सुरू केल्या आहेत.

7.1. राष्ट्रीय आरोग्य मिशन (NHM): यामध्ये राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य मिशन (NRHM - 2005) प्रमुख आहे, ज्याचा उद्देश ग्रामीण भागात परवडणाऱ्या, सुलभ आणि दर्जेदार आरोग्य सेवा प्रदान करणे आहे.

7.2. आयुष्मान भारत योजना (AB-PMJAY): ही गरीब आणि वंचित कुटुंबांना द्वितीयक आणि तृतीयक काळजीसाठी दरवर्षी ₹5 लाख रुपयांचे कॅशलेस आरोग्य संरक्षण प्रदान करते, ज्यामुळे ग्रामीण लोकसंख्येवरील आर्थिक भार कमी होतो.

7.3. आशा आणि एएनएमची भूमिका: मान्यता प्राप्त सामाजिक आरोग्य कार्यकर्ता (ASHA) आणि सहाय्यक नर्स आणि प्रसाविका (ANM) हे तळागाळातील समुदाय आणि आरोग्य सुविधा यांच्यातील दुवा म्हणून काम करतात.

8. तांत्रिक नवकल्पना आणि टेलीमेडिसिन 💻
डिजिटल तंत्रज्ञानाचा वापर प्रवेशाची समस्या दूर करण्यात एक क्रांतिकारी उपाय आहे.

8.1. टेलीमेडिसिन (Telemedicine): दूरस्थ सल्लामसलत (Remote Consultation) द्वारे गावातील रुग्ण तज्ज्ञ डॉक्टरांशी संपर्क साधू शकतात, ज्यामुळे प्रवासाचा वेळ आणि खर्च वाचतो. (उदाहरण: COVID-19 महामारी दरम्यान ऑनलाइन सल्ल्यांमध्ये वाढ झाली होती. 📱)

8.2. मोबाईल आरोग्य ॲप्स (mHealth Apps): आरोग्य शिक्षण, लसीकरण स्मरणपत्रे आणि प्राथमिक निदानासाठी मोबाईल ॲप्सचा वापर केला जाऊ शकतो.

9. शाश्वत उपायांसाठी सूचना 💡
या आव्हानांवर मात करण्यासाठी बहु-आयामी (multi-faceted) धोरण आवश्यक आहे.

9.1. अनिवार्य ग्रामीण सेवा: वैद्यकीय विद्यार्थ्यांनी पदव्युत्तर (PG) प्रवेशापूर्वी 2-3 वर्षांची ग्रामीण सेवा अनिवार्य करणे.

9.2. पायाभूत सुविधांचे आधुनिकीकरण: सामुदायिक आरोग्य केंद्रांना (CHCs) मजबूत करणे आणि त्यांना भारतीय लोक आरोग्य मानकांपर्यंत (IPHS Standards) नेणे. फिरत्या आरोग्य दवाखान्यांची (Mobile Clinics) संख्या वाढवणे. 🚐

9.3. आयुष (AYUSH) चे एकत्रीकरण: स्थानिक आरोग्य परंपरा आणि आयुष डॉक्टरांना (आयुर्वेद, योग, युनानी, सिद्ध, होमिओपॅथी) प्राथमिक आरोग्य सेवा प्रणालीत प्रभावीपणे समाविष्ट करणे.

10. निष्कर्ष: 'सर्वांसाठी आरोग्य' च्या दिशेने पाऊल ✅
ग्रामीण भागात आरोग्य सेवांची उपलब्धता सुनिश्चित करणे हे केवळ प्रशासकीय कार्य नसून सामाजिक न्यायाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. आरोग्य सेवेत समानता (Equity) आणि गुणात्मक सुधारणा आणण्यासाठी सरकारी योजनांची तळागाळात कठोरपणे अंमलबजावणी करणे, नवनवीन उपाययोजनांचा स्वीकार करणे आणि सामुदायिक सहभाग वाढवणे आवश्यक आहे. ग्राम पंचायतींना आरोग्य विकासात निर्णायक भूमिका बजावावी लागेल, तेव्हाच 'सर्वांसाठी आरोग्य' चे स्वप्न साकार होऊ शकते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.10.2025-मंगळवार.
===========================================