श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:श्लोक-४५:-त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४५:-

त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन ।
निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ४५

त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन।
निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान्॥

🌸 श्लोकाचा शब्दश: अर्थ (SHLOK ARTH):

त्रैगुण्यविषया वेदाः – वेद हे त्रिगुण (सत्त्व, रज, तम) या गुणांशी संबंधित विषय सांगणारे आहेत.

निस्त्रैगुण्यः भव अर्जुन – हे अर्जुना, तू या त्रिगुणांपासून परे हो.

निर्द्वन्द्वः – द्वंद्वांपासून मुक्त हो (उदा. सुख-दुःख, लाभ-हानी).

नित्यसत्त्वस्थः – सदा शुद्ध सत्त्वगुणात स्थित राहा.

निर्योगक्षेमः – संपत्ती मिळवण्याची (योग) आणि ती जपण्याची (क्षेम) चिंता करु नकोस.

आत्मवान् – आत्मज्ञानाने युक्त असलेला हो.

🌼 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की वेदांमध्ये मुख्यतः त्रिगुणी विषय – सत्त्व, रज व तम – यांचाच विचार केलेला असतो. म्हणजेच, वेद कर्मकांड, पूजन, यज्ञ, फळांची इच्छा, स्वर्गप्राप्ती यांसारख्या गोष्टी सांगतात. पण ही सगळीच कर्मं 'त्रिगुणां'च्या मर्यादेत येतात.

पण भगवंत अर्जुनाला म्हणतात – हे अर्जुना, तू या त्रिगुणांपासून परे जा. हे त्रिगुण म्हणजेच मनुष्याच्या मानसिक व नैतिक अवस्थांमध्ये आलेले फरक आहेत. या गुणांच्या अधीन राहिल्यास मनुष्याला सुख-दुःख, यश-अपयश, लाभ-हानी अशा द्वंद्वांमध्ये अडकून पडावे लागते. म्हणून श्रीकृष्ण म्हणतात, द्वंद्वांपासून मुक्त हो.

"नित्यसत्त्वस्थः" हो म्हणजे सत्त्वगुणात स्थिर रहा, पण त्यालाही न गुंतता. कारण अंतिम ध्येय हे गुणांपासून परे जाणे आहे.
"निर्योगक्षेमः" म्हणजे अर्जुनाला सांगितले जात आहे की, तुला काय मिळवायचं आहे (योग), आणि काय जपायचं आहे (क्षेम) याची चिंता करू नकोस. जो आत्मज्ञानात स्थित असतो, त्याचं रक्षण स्वतः भगवान करतात.
असे करत करत, "आत्मवान्" – म्हणजे आत्म्याच्या स्वरूपाचा अनुभव झालेला, आत्म्याशी एकरूप झालेला असा तू हो.

🔍 संपूर्ण विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
✨ १. वेदांचे त्रैगुण्य स्वरूप:

वेद सामान्य माणसांसाठी कर्म, धर्म, अर्थ, यज्ञ, स्वर्गप्राप्ती असे अनेक विषय सांगतात. हे सर्व विषय त्रिगुणांवर आधारित आहेत. उदा.

सत्त्वगुण – शुद्धता, ज्ञान, संतुलन

रजोगुण – क्रिया, इच्छा, लोभ, स्पर्धा

तमोगुण – आळस, अज्ञान, निष्क्रियता

वेद सत्तावानांना स्वर्गाची इच्छा देतात, रजोगुणी माणसांना यश, संपत्ती याकडे नेतात, आणि तमोगुणी लोकांना कर्मफळाच्या गुंत्यात ठेवतात.

✨ २. निस्त्रैगुण्य होणे म्हणजे काय?

'त्रैगुण्य' म्हणजे भौतिक जगाची विविधता. त्यांच्यावर अवलंबून राहणे म्हणजे माया किंवा संसारचक्रात अडकणे.
'निस्त्रैगुण्य' म्हणजे या तीनही गुणांच्या पलीकडे जाऊन, 'शुद्ध आत्मस्वरूपात' स्थिर होणे.
हे केव्हा शक्य होईल?
जेव्हा मन द्वंद्वांपासून मुक्त होईल – म्हणजे सुख-दुःख, स्तुती-निंदा, जय-पराजय यांचा काहीही परिणाम होत नाही.

✨ ३. आत्मवान म्हणजे कोण?

'आत्मवान्' माणूस तोच जो स्वतःच्या आत्म्याला – म्हणजेच सत्य, शाश्वत, अपरिवर्तनीय अस्तित्वाला – जाणतो, अनुभवतो.
अशा व्यक्तीला मग योग (मिळवण्याचा प्रयत्न) आणि क्षेम (मिळालेलं जपण्याचा प्रयत्न) याची चिंता राहत नाही.
भगवंत पुढे सांगतात – "योगक्षेमं वहाम्यहम्" – म्हणजे अशा भक्ताच्या गरजा मी पूर्ण करतो.

🎯 निष्कर्ष (Nishkarsha):

या श्लोकाचा मुख्य संदेश असा आहे की —
🌱 वेदांचे कर्मकांड आणि फळे त्रिगुणधर्मी आहेत, त्यामुळे त्या मार्गाने आत्मसाक्षात्कार साध्य होत नाही.
🌱 अर्जुनाला भगवंत सांगतात की तू त्रिगुणांपासून परे जा – द्वंद्वांपासून मुक्त हो.
🌱 फक्त कर्म कर, पण फळाची चिंता करु नकोस.
🌱 आत्मज्ञान प्राप्त करून, नित्यमुक्त अवस्थेत राहा.

🌟 उदाहरण (Udaharana):
🔹 उदाहरण १:

एक शेतकरी मेहनत करतो, पण पावसावर अवलंबून असतो. जर तो पावसाच्या कमी-जास्तीवर खचतो, दुःखी होतो – तर तो द्वंद्वात अडकलेला.
पण दुसरा शेतकरी आपल्या कर्तव्यात संपूर्ण निष्ठा ठेवतो, फळावर विश्वास टाकतो आणि मनःशांती ठेवतो – तो "आत्मवान्" आहे.

🔹 उदाहरण २:

एखादा विद्यार्थी सतत गुण मिळवण्याच्या तणावात असतो – हे 'योगक्षेम'चं चिंतन.
दुसरा विद्यार्थी अभ्यासात निष्ठा ठेवतो, पण फळाची चिंता न करता आत्मिक समाधानात राहतो – तो 'निर्योगक्षेम' आहे.

✅ समारोप (Samarop):

श्रीकृष्ण आपल्याला सांगतात की खरे आध्यात्मिक जीवन त्रिगुणांपासून परे असते. मन शांत, द्वंद्वशून्य आणि आत्मनिष्ठ असेल, तरच खरी मुक्ती साध्य होते. जीवनात कर्म करताना मन प्रसन्न, स्थिर, आणि परिणामावर न अडकता आत्मज्ञानाने युक्त होणं – हेच या श्लोकाचं गूढ व महान तत्वज्ञान आहे.

🙏 || हरिः ओम् ||

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.10.2025-शुक्रवार.
===========================================