श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-४६:- यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके-2-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४६:-

यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके ।
तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥

१. विहीर (उदपान) आणि जलाशय (सम्प्लुतोदक) ची उपमा:

विहीर (कर्मकांड): लहान विहीर किंवा तळे एका विशिष्ट आणि मर्यादित गरजांसाठी उपयुक्त असते. उदाहरणार्थ, पिण्याचे पाणी, शेतीसाठी थोडे पाणी. हे वेदांतील त्या भागाचे प्रतीक आहे, जे विशिष्ट यज्ञ, विधी आणि कर्मे (कर्मकांड) करण्यास सांगतात, ज्यामुळे स्वर्गप्राप्ती, ऐश्वर्य, पुत्रप्राप्ती किंवा शत्रूवर विजय यांसारखी लौकिक आणि तात्पुरती फळे मिळतात. या फळांची मर्यादा असते.

विशाल जलाशय (आत्मज्ञान): चहूबाजूंनी तुडुंब भरलेला मोठा जलाशय म्हणजे सरोवरे किंवा महासागर. हा अमर्याद, अनंत आणि परिपूर्ण आहे. हे आत्मज्ञान, ब्रह्मज्ञान किंवा मोक्षाचे प्रतीक आहे. हे ज्ञान प्राप्त झाल्यावर सर्व गरजा आणि इच्छा पूर्ण होतात. आत्मज्ञान हे फक्त पाण्याची गरजच नव्हे, तर तहान लागण्याची प्रवृत्तीच नष्ट करते.

२. विजानत् ब्राह्मण (आत्मज्ञानी पुरुष):

ब्राह्मण म्हणजे येथे जातीवाचक अर्थ नाही, तर 'ब्रह्म' जाणणारा (ब्रह्म-विद्) असा आहे. 'विजानतः' म्हणजे विशेषतः जाणणारा, केवळ पुस्तकी ज्ञान नव्हे, तर अनुभूतीतून सत्य जाणलेला.

आत्मज्ञानी पुरुष सर्वव्यापी आत्मतत्त्वामध्ये स्थित असतो. त्याला शाश्वत, अनंत आणि अपरिमेय असे सुख प्राप्त झालेले असते. त्यामुळे त्याला वेदांनी सांगितलेल्या सीमित आणि नश्वर फळांमध्ये (जसे की स्वर्ग) अजिबात रस नसतो.

३. निष्प्रयोजनता (Mahanirvana):

ज्याप्रमाणे मोठा जलाशय उपलब्ध असताना, पाण्याची छोटी गरज भागवण्यासाठी विहिरीकडे जाण्याची गरज नाही, त्याचप्रमाणे ब्रह्मज्ञान प्राप्त झाल्यावर, ज्ञानी पुरुषाला फळांच्या आशेने कर्मकांडाची गरज उरत नाही.

याचा अर्थ असा नाही की ज्ञानी पुरुष वेदांचा किंवा कर्माचा अपमान करतो. याचा अर्थ असा आहे की, वेदांचे अंतिम उद्दिष्ट मोक्षप्राप्ती हे आहे. ज्याला ते उद्दिष्ट गाठले आहे, त्याने पायऱ्या ओलांडून शिखर गाठले आहे. त्यामुळे, पायऱ्यांवर पुन्हा वेळ घालवणे त्याच्यासाठी अनावश्यक ठरते.

४. उदाहरणासहित स्पष्टीकरण (Udaharana Sahit):

उदाहरण १: पदवी प्राप्त करणे
एका विद्यार्थ्याने विद्यापीठातून 'डॉक्टरेट' (Ph.D.) पदवी मिळवली आहे.

लहान विहीर: शालेय पाठ्यपुस्तके (जसे की इयत्ता पहिलीची पुस्तके).

विशाल जलाशय: डॉक्टरेटची अंतिम पदवी आणि सखोल ज्ञान.

आत्मज्ञानी: तो विद्यार्थी.

विवेचन: डॉक्टरेट झाल्यावर त्या विद्यार्थ्याला इयत्ता पहिलीच्या पुस्तकात असलेले मूलभूत ज्ञान पुन्हा वाचण्याची गरज नसते. कारण, ते सर्व ज्ञान त्याच्या पुढील अभ्यासात अंतर्भूत झालेले असते. तो मूलभूत स्तरावरील ज्ञानाचा उपयोग न करता, त्याच्या अंतिम ज्ञानाचा उपयोग करतो. त्याचप्रमाणे, आत्मज्ञान हे अंतिम असल्याने, ते वेदांतील कर्मकांडाच्या मर्यादित फळांना आपोआप व्यापून टाकते.

उदाहरण २: पैशाची गरज
एका व्यक्तीने करोडो रुपयांची लॉटरी जिंकली आहे.

लहान विहीर: रोजच्या खर्चासाठी लागणारे छोटे-मोठे उत्पन्न.

विशाल जलाशय: लॉटरीत मिळालेले अमाप धन.

आत्मज्ञानी: ती व्यक्ती.

विवेचन: ज्याला अमाप धन मिळाले आहे, त्याला रोजच्या छोट्या-छोट्या गरजा भागवण्यासाठी खूप कष्ट करण्याची किंवा छोटी-मोठी कामे करण्याची गरज उरत नाही. त्याची आर्थिक गरज पूर्ण झालेली असते. तसेच, आत्मज्ञान सर्व दुःखांचा नाश करून परम शांती देत असल्याने, त्याला नश्वर स्वर्गादी फळांची गरज उरत नाही.

निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit: Conclusion and Summary/Inference)
समारोप:
श्लोक ४६ हा कर्मकांडाच्या मर्यादेचे आणि ज्ञानमार्गाच्या श्रेष्ठत्वाचे सुंदर वर्णन आहे. भगवान श्रीकृष्णांना हेच सांगायचे आहे की, मनुष्यजन्माचे अंतिम साध्य हे मोक्ष किंवा आत्मज्ञान आहे. वेदांनी जरी अनेक विधी आणि फळे सांगितली असली, तरी ते फक्त अज्ञान दूर करून चित्तशुद्धीसाठी मदत करतात. एकदा चित्त शुद्ध झाल्यावर आणि आत्मतत्त्वाची अनुभूती झाल्यावर, ती सर्व साधने गौण ठरतात.

निष्कर्ष (Inference):
या श्लोकाचा निष्कर्ष 'ज्ञानयोग' आणि 'कर्मयोग' यांच्या अंतिम ध्येयावर भर देतो:

ज्ञान हे सर्वश्रेष्ठ आहे: कर्मकांड तात्पुरते फळ देते, तर आत्मज्ञान शाश्वत मुक्ती देते.

फळाची इच्छा सोडा: ज्ञानी पुरुष कर्माची फळे आणि कर्मकांडाचा उपयोग सोडतो, कारण त्याला नश्वर गोष्टींमध्ये रस नसतो.

गीतेचा संदेश: भगवंताचा अंतिम संदेश हा आहे की, कर्मे करा, पण फळांची आसक्ती सोडून, चित्तशुद्धीसाठी करा, जेणेकरून आत्मज्ञानाची प्राप्ती होईल. आत्मज्ञान प्राप्त झाल्यावर जीव सर्व बंधनांतून मुक्त होतो.

"म्हणून, हे अर्जुना, कर्मकांडाच्या फळांची आशा सोडून, निष्काम बुद्धीने कर्माचरण कर आणि आत्मज्ञान प्राप्त कर, हेच परम कर्तव्य आहे."

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.10.2025-शनिवार.
===========================================