श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-४७:-कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन-1-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४७:-

कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ४७

श्लोक:

कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥ ४७ ॥

SHLOK अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): श्लोकाचा अर्थ
तुझा (माणसाचा) अधिकार केवळ कर्म करण्यावरच आहे, त्याच्या फळांवर कधीही नाही.
तू कर्माच्या फळांचे कारण (हेतू) होऊ नकोस, आणि कर्म न करण्यामध्ये (अकर्मण्यता) तुझी आसक्ती नसावी (प्रीती नसावी).

श्रीमद्भगवद्गीता - श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)
हा श्लोक म्हणजे भगवद्गीतेतील कर्मयोग सिद्धांताचे सार आहे. भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, मनुष्य म्हणून तुला केवळ कर्म करण्याचा अधिकार प्राप्त आहे, त्या कर्माच्या अंतिम फळांवर (परिणामांवर) नियंत्रण ठेवण्याचा किंवा अधिकार सांगण्याचा तुला हक्क नाही.

मनुष्याने फळाची अपेक्षा न ठेवता आपले कर्तव्य (धर्म) निष्ठेने पार पाडावे, हा या श्लोकाचा मूळ भावार्थ आहे. कर्माचे फळ हे आपल्या हातात नसते; ते अनेक गोष्टींवर अवलंबून असते, जसे की प्रारब्ध, ईश्वरी इच्छा, आणि इतर अनेक बाह्य घटक. त्यामुळे, फळाच्या आशेने कर्म केल्यास, इच्छापूर्ती न झाल्यास दुःख आणि अपयश येते. फळाची आसक्ती सोडल्यास, मन शांत राहते आणि माणूस अधिक एकाग्रतेने कर्म करू शकतो.

दुसरा महत्त्वाचा भावार्थ म्हणजे, तू स्वतःला त्या कर्माच्या फळाचे एकमात्र कारण मानू नकोस. म्हणजेच, 'मी हे केले, म्हणून मला हे फळ मिळाले' असा अहंकार ठेवू नकोस. यश-अपयशाचे कर्तेपण ईश्वराला अर्पण करून कर्म केल्यास अहंकार वाढत नाही.

तिसरा आणि तितकाच महत्त्वाचा भाग म्हणजे, कर्म न करण्यामध्येही तुझी आसक्ती (सङ्ग) नसावी. म्हणजे, 'फळाची अपेक्षा नाही, तर कर्म का करायचे?' असा विचार करून आळशीपणा किंवा निष्क्रियता स्वीकारू नकोस. कर्म करणे हे आपले कर्तव्य आहे, ते सोडून पलायन करणे योग्य नाही.

प्रत्येक SHLOKAचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)
आरंभ (Introduction):
हा श्लोक भगवद्गीतेच्या 'सांख्ययोग' नावाच्या दुसऱ्या अध्यायातील आहे, जेथे भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला कर्म आणि आत्म्याचे शाश्वत ज्ञान देत आहेत. युद्धाच्या मैदानात (धर्मक्षेत्रात) आपले कर्तव्य (कर्म) करण्यापासून परावृत्त होऊ पाहणाऱ्या अर्जुनाला, श्रीकृष्ण कर्माचे वास्तविक स्वरूप आणि ते करण्याची योग्य पद्धत समजावून सांगत आहेत. कर्मयोग सिद्धांताचा पाया या ४७ व्या श्लोकात घातला गेला आहे.

सखोल विवेचन (Detailed Elaboration):
१. 'कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन' (तुझा अधिकार केवळ कर्म करण्यावरच आहे, फळांवर कधीही नाही):

माणसाचे स्वातंत्र्य आणि मर्यादा: मनुष्य जन्माने काही विशिष्ट अधिकार घेऊन येतो, त्यापैकी सर्वात महत्त्वाचा अधिकार म्हणजे 'कर्म करण्याचा'. आपल्याला कोणते कर्म करायचे, किती निष्ठेने करायचे, हे आपण ठरवतो. परंतु, त्या कर्माचा अंतिम परिणाम (फळ) आपल्या हातात नसतो.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण: एक शेतकरी शेतीत बी पेरू शकतो, त्याला पाणी देऊ शकतो आणि त्याची योग्य काळजी घेऊ शकतो. हे त्याचे कर्म आहे आणि यावर त्याचा अधिकार आहे. परंतु, पीक किती चांगले येईल, पाऊस वेळेवर पडेल की नाही, किंवा किडीचा हल्ला होईल की नाही, हे त्याच्या नियंत्रणाबाहेर आहे. हे त्याचे फळ आहे आणि फळावर त्याचा अधिकार नाही.

वर्तमान-केंद्रित जीवन: जेव्हा आपण फळाची चिंता करतो, तेव्हा आपले मन भविष्यात गुंतून राहते आणि आपण वर्तमान कर्म योग्य प्रकारे करू शकत नाही. फळाची आसक्ती सोडल्यास, आपले पूर्ण लक्ष आणि शक्ती वर्तमान कर्म उत्कृष्टपणे करण्यात लागते, ज्यामुळे परिणाम (फळ) आपोआप चांगले येतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.10.2025-रविवार.
===========================================