श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-४७:-कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन-2-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४७:-

कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥

२. 'मा कर्मफलहेतुर्भूर्' (तू कर्माच्या फळांचे कारण होऊ नकोस):

कर्तेपणाचा अहंकार त्याग: याचा अर्थ असा नाही की कर्माचे फळ तुमच्यामुळे येत नाही, तर याचा अर्थ असा आहे की, त्या फळाचे कर्तेपण (अहंकार) तुम्ही स्वतः घेऊ नका.

ईश्वरी समर्पण: कर्म करताना, 'हे कर्म मी ईश्वरी इच्छेनुसार किंवा माझ्या कर्तव्याचा भाग म्हणून करत आहे', अशा भावनेने ते करावे. यश मिळाल्यास 'मी हे केले' असा अहंकार न ठेवता, 'ईश्वराच्या कृपेमुळे हे शक्य झाले' असे मानावे. अपयश आल्यास निराश न होता, 'मी माझे कर्तव्य पूर्ण केले, आता पुढील प्रयत्न करेन' अशी भावना ठेवावी.

३. 'मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि' (कर्म न करण्यामध्ये तुझी आसक्ती नसावी):

निष्क्रियतेला विरोध: कर्मफळाची आसक्ती सोडायची म्हणजे कर्मच सोडून द्यायचे, असा गैरसमज होऊ नये, यासाठी श्रीकृष्ण ही तिसरी अट सांगतात. आळशीपणा किंवा पळवाट शोधणे म्हणजे अकर्मण्यता.

संसारात कर्तव्य: मनुष्य हा समाजात राहतो आणि त्याला अनेक कर्तव्ये पार पाडावी लागतात - कुटुंबाप्रती, समाजाप्रती, आणि स्वतःप्रती. कर्माची आसक्ती सोडून शांत बसणे म्हणजे निष्क्रियता आणि हे समाजासाठी किंवा स्वतःच्या प्रगतीसाठी चांगले नाही. कर्म करणे अनिवार्य आहे.

उदाहरणे (Examples):
विद्यार्थ्याचे उदाहरण:

कर्म: अभ्यास करणे, योग्य नियोजन करणे, मेहनत करणे. (यावर विद्यार्थ्याचा अधिकार आहे.)

फळ: परीक्षेत मिळणारे गुण. (हे केवळ अभ्यासावरच नव्हे, तर पेपर तपासणाऱ्यावर, परीक्षेच्या दिवसाच्या मानसिकतेवर आणि नशिबावरही अवलंबून असते.)

कर्मयोग: विद्यार्थ्याने केवळ सर्वोत्तम अभ्यास करण्यावर लक्ष केंद्रित करावे आणि गुणांच्या अपेक्षेने (फळाने) विचलित होऊ नये.

सैनिकाचे उदाहरण:

कर्म: देशासाठी शौर्याने लढणे, आपल्या सैन्याची शिस्त पाळणे. (हे त्याचे परम कर्तव्य आणि अधिकार आहे.)

फळ: युद्धात विजय मिळणे किंवा वीरमरण येणे. (परिणाम त्याच्या एकट्याच्या हातात नसतो.)

कर्मयोग: सैनिकाने केवळ निःस्वार्थ भावनेने आपले कर्तव्य पार पाडावे आणि विजयाची आसक्ती (फळ) न ठेवता, लढणे हेच आपले धर्मकर्म आहे, या भावनेने काम करावे.

निष्कर्ष (Nishkarsha) आणि समारोप (Samarop):
निष्कर्ष: श्रीमद्भगवद्गीतेचा हा श्लोक माणसाला जीवनातील तणाव आणि दुःखातून मुक्ती मिळवण्याचा 'राजमार्ग' दाखवतो. फळाची चिंता सोडून केवळ आपले कर्तव्य निष्ठेने आणि उत्कृष्टपणे पार पाडल्यास, व्यक्ती अधिक कार्यक्षम, शांत आणि आनंदी राहतो.

समारोप: भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, कर्माचा त्याग करणे शक्य नाही आणि आवश्यकही नाही. कर्माच्या फळाची आसक्ती सोडणे हाच खरा योग आहे, ज्याला निष्काम कर्मयोग म्हणतात. या मार्गामुळे मनुष्य कर्मबंधनातून मुक्त होतो आणि मोक्षाच्या मार्गावर वाटचाल करू शकतो. 'कर्म करत रहा, फळाची अपेक्षा ठेवू नकोस आणि काम सोडून बसू नकोस' - हेच या श्लोकाचे शाश्वत आणि अंतिम सार आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.10.2025-रविवार.
===========================================