संत सेना महाराज-आम्ही वारीक वारीक-2-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

कडवे ३: 'उदकशांती डोई घोळू। अहंकाराची शेंडी पिळून॥ ३ ॥'
अर्थ: आम्ही डोक्यावर 'उदकशांती' (शांततेचे, समाधानाचे जल) घोळतो आणि 'अहंकाराची शेंडी' पिळून काढतो.

विस्तृत विवेचन:

उदकशांती डोई घोळू: 'उदक' म्हणजे पाणी. न्हावी केस धुण्यासाठी पाणी वापरतो. संत सेना महाराज येथे 'उदकशांती' म्हणजे शांती, क्षमाशीलता, समत्व बुद्धी या गुणांना डोक्यावर (बुद्धीमध्ये) स्थापित करतात. याचा अर्थ, मनाला शांत व स्थिर करणे.

उदाहरण: योग, ध्यान किंवा नामस्मरण या क्रियांनी मन शांत होते. हीच खरी उदकशांती होय.

अहंकाराची शेंडी पिळून: 'शेंडी' हे अभिमान, श्रेष्ठत्व आणि अहंकाराचे प्रतीक आहे. जुन्या काळात शेंडीचे महत्त्व मोठे होते. संत म्हणतात, आम्ही ती अहंकाराची शेंडी 'पिळून' (जबरदस्तीने किंवा पूर्णपणे) काढतो. अहंकार हा आत्मिक प्रगतीतील सर्वात मोठा अडथळा आहे. त्याला समूळ नष्ट करणे, हेच संतांचे कार्य आहे.

उदाहरण: मी मोठा, मी ज्ञानी, मी श्रीमंत - हे सर्व विचार म्हणजे अहंकाराची शेंडी. संत उपदेशाने या विचारांना मूळापासून काढून टाकतात.

कडवे ४: 'भावार्याच्या बगला झाडू। काम क्रोध नखे काढू ॥४ ॥'
अर्थ: आम्ही 'भावार्याच्या' (भावार्थ, भक्तीचा भाव) बगला स्वच्छ करतो आणि 'काम-क्रोध' रुपी नखे काढून टाकतो.

विस्तृत विवेचन:

भावार्याच्या बगला झाडू: 'बगल' हा शरीराचा असा भाग आहे, जिथे दुर्गंधी आणि मळ साठण्याची शक्यता असते, तसेच 'भावार्‍यात' (भक्तीच्या, अध्यात्माच्या क्षेत्रात) देखील दांभिकपणा, दिखावा आणि कपट (पाखंड) अशा अवगुणांचा मळ साठू शकतो. संत तो मळ (अशुद्ध भाव) स्वच्छ करतात. म्हणजे भक्तीचा खरा आणि शुद्ध अर्थ, शुद्ध भाव लोकांपर्यंत पोहोचवतात.

काम क्रोध नखे काढू: नखे जशी वेळोवेळी कापून स्वच्छ करावी लागतात, कारण त्यांच्यात मळ साठतो, तसेच काम (वासना) आणि क्रोध (राग) हे माणसाच्या मनातील मुख्य दोष (षड्रिपूंपैकी) आहेत. संत उपदेशाच्या माध्यमातून या विकारांना मूळापासून (नखे काढणे) काढून टाकतात, ज्यामुळे मन शुद्ध होते.

उदाहरण: दुसऱ्याबद्दल मत्सर बाळगणे, सतत ईर्ष्या करणे हे क्रोधाचे नख आहे; तर अमर्याद इच्छा बाळगणे हे कामाचे नख आहे. या दोन्ही विकारांना नियंत्रित करणे म्हणजेच ही नखे काढणे होय.

कडवे ५: 'चौवर्णी देवुनि हात। सेना राहिला निर्वांत ॥ ५ ॥'
अर्थ: चारही वर्णांच्या लोकांना (समाजातील प्रत्येकाला) हात देऊन (मदत करून, उपदेश करून), संत सेना महाराज शांत, समाधानी आणि मुक्त झाले आहेत.

विस्तृत विवेचन:

चौवर्णी देवुनि हात: संत सेना महाराजांनी कोणत्याही जात-पात, धर्म-पंथाचा भेद न करता, समाजातील चारही वर्णांच्या (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र) लोकांना आपल्या उपदेशाचा 'हात' दिला. याचा अर्थ, त्यांनी समतेचा संदेश दिला आणि सर्वांना आध्यात्मिक शुद्धीकरणाचा मार्ग उपलब्ध करून दिला. भक्तीच्या मार्गात कोणताही भेद नसल्याचे त्यांनी स्पष्ट केले.

सेना राहिला निर्वांत: 'निर्वांत' म्हणजे शांत, समाधानी, आसक्तीपासून मुक्त आणि भगवंतामध्ये लीन झालेला. वरील सर्व आध्यात्मिक शुद्धीकरणाचे कार्य करून, समाजात समतेचा आणि शुद्ध भक्तीचा प्रसार करून, संत सेना महाराजांना परम शांती, म्हणजे मोक्ष प्राप्त झाला. त्यांनी आपले कर्तव्य पूर्ण केले आणि ते चिंतामुक्त अवस्थेत (निर्वांत) राहिले.

समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha: Conclusion and Summary)
समारोप: संत सेना महाराजांचा हा अभंग एका व्यावसायिकाने आपल्या कामाच्या माध्यमातून ईश्वरी तत्त्वज्ञान कसे सांगावे, याचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. 'आम्ही वारीक वारीक' या शीर्षकाखाली त्यांनी केवळ केस कापण्याचा व्यवसाय नव्हे, तर 'मन कापण्याचा' आणि 'विकार दूर करण्याचा' अत्यंत महत्त्वाचा संदेश दिला. विवेक, वैराग्य, शांती आणि समता हीच त्यांच्या हजामतीची साधने आहेत, ज्यायोगे अहंकार, काम, क्रोध आणि दांभिकपणा यासारखे दुर्गुण दूर होतात.

निष्कर्ष (Inference/Summary): संत सेना महाराजांनी या अभंगातून मानवी जीवनाचे सार स्पष्ट केले आहे:

आत्मपरीक्षणाचे महत्त्व: विवेकाच्या आरशातून स्वतःला ओळखणे आवश्यक आहे.

वैराग्याची आवश्यकता: मोहाची आसक्ती सोडून अनासक्त होणे (वैराग्य) हा शुद्धीचा आधार आहे.

अहंकाराचा त्याग: अहंकाराचा त्याग केल्याशिवाय शांती (उदकशांती) मिळू शकत नाही.

सर्वांप्रति समभाव: जात-पात विसरून सर्व मानवांना (चौवर्णी) एकसमान मानणे आणि मदत करणे, हेच अंतिम कर्तव्य आहे.

या आध्यात्मिक हजामतीतूनच मनुष्य विकारांपासून मुक्त होऊन निर्वांत (परम शांत) अवस्थेत राहू शकतो आणि भगवंताच्या चरणी लीन होऊ शकतो. म्हणूनच, संत सेना महाराज हे केवळ न्हावी नसून, ते मानवाच्या आत्म्याचा शुद्धीकरण करणारे थोर 'आध्यात्मिक वारीक' आहेत.

(सेना अ० क्र० १०६)

वरील अभंगात आम्ही वारीक, हजामत बारीक, विवेक दर्पण, वैराग्यचिमटा, उदकशांती डोई घोळू। अहकाराची शेडी, भावार्थयांच्या बगला झाडू, कामक्रोध नखे, ही सर्व पारमार्थिक रूपके सेनाजींनी आपल्या अभंगांतून वापरली आहेत. आम्ही जातीने न्हावी, हजामत बारकाईने करू म्हणजे तुमच्या आत्म्याची मशागत निगा काळजीपूर्वक करू. विवेकरूपी आरसा दाखवून तुम्हास जागृत करू, वैराग्यरूपी चिमटा हालवून वैराग्यवृत्तीचा संचार घडवू, तुमचे डोके व्यवस्थित घोळवू म्हणजेच विचारशक्तीला चालना देऊ. तुमच्या कमकुवत मनावर भावभक्तीच्या मंत्राचे पाणी त्याचे शिंपण करू. अहंकाररूपी ताठर शैंडी पिळून अहंकारभाव निपटून टाकू. समाजातल्या सर्वांची सर्वभावे सेवा करून निरामयतेचा आनंद उपभोग

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-16.10.2025-गुरुवार.
===========================================