श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २श्लोक ५३-श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चलI-2

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५३-

श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला ।
समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥

विस्तृत विवेचन (Detailed Elaboration):

१. 'श्रुतिविप्रतिपन्ना ते' - संभ्रमातून मुक्ती: 'श्रुति' म्हणजे ऐकलेले ज्ञान. प्राचीन काळात, 'श्रुती' हा शब्द वेदांसाठी वापरला जात असे, जे कर्मकांड, उपासना आणि ज्ञानाचे वर्णन करतात. कर्मकांडांमध्ये विविध यज्ञ, तप आणि व्रते यांची फळे (स्वर्ग, धन, पुत्र) सांगितलेली आहेत. सामान्य बुद्धी या फळांच्या आकर्षणाने चंचल होते. 'हे केले तर हे मिळेल', 'ते केले तर ते', अशा अनेकविध फळांच्या इच्छेमुळे बुद्धी संभ्रमात पडते. ती नेमके कशाचे पालन करावे, कशात मन लावावे, याचा निर्णय घेऊ शकत नाही. ही 'श्रुतिविप्रतिपन्ना' अवस्था आहे. श्रीकृष्ण सांगतात की, जोपर्यंत बुद्धी या आकर्षक, परंतु नश्वर फळांमध्ये गुंतून संभ्रमात राहते, तोपर्यंत खरा योग साधणे शक्य नाही. योग साधण्यासाठी पहिली पायरी म्हणजे या सर्व क्षणिक फळांच्या इच्छेचा त्याग करणे आणि बुद्धीला या संभ्रमातून पूर्णपणे बाहेर काढणे.

२. 'यदा स्थास्यति निश्चला' - बुद्धीची निश्चलता: संभ्रमातून मुक्त झाल्यावर, बुद्धीला एक केंद्रस्थान प्राप्त होणे आवश्यक आहे. 'निश्चला' म्हणजे कोणत्याही प्रकारची चलबिचल नसलेली, डगमगणारी नसलेली. ही निश्चलता केवळ बाह्य क्रियांमध्ये नाही, तर आंतरिक विचारांमध्ये आणि धारणेत असणे आवश्यक आहे. ही निश्चलता तेव्हा येते, जेव्हा साधक आत्मज्ञानाचे खरे स्वरूप जाणतो. त्याला कळते की, जगातील सर्व भोग आणि फळे नश्वर आहेत, आणि केवळ आत्मतत्त्वच शाश्वत आहे. या ज्ञानामुळे, बुद्धी अन्यत्र भटकणे थांबवते आणि एकाच ध्येयावर (आत्म्यावर) स्थिर होते.

३. 'समाधावचला बुद्धिः' - ध्येयात अढळ निष्ठा: येथे 'समाधी' शब्दाचा अर्थ केवळ योगशास्त्रातील अंतिम अवस्था नव्हे, तर 'सम्यक् आधानम्' (योग्य प्रकारे स्थापित होणे) म्हणजे आत्मतत्त्वात किंवा परमेश्वरात बुद्धीची पूर्ण एकाग्रता होणे असा आहे. 'अचला' म्हणजे अढळ, जी कोणत्याही परिस्थितीत ढळत नाही. निश्चल झालेली बुद्धी जेव्हा एकाच ध्येयावर - म्हणजे आत्म्याच्या अविचल स्वरूपावर - पूर्णपणे केंद्रित होते, तेव्हा ती 'समाधावचला' होते. हा स्थितप्रज्ञतेचा आधार आहे. याचा अर्थ असा की, साधक जगात वावरत असतानाही त्याची बुद्धी आत्म्यात किंवा ईश्वराच्या अस्तित्वात स्थिर राहते. त्याचे सर्व निर्णय, कृती आणि विचार हे आत्मिक ज्ञानावर आधारित असतात, न की इंद्रियांच्या आकर्षणावर. उदाहरणासह स्पष्टीकरण: एका महान शिल्पकाराला (साधकाला) एक सुंदर मूर्ती (योग) घडवायची आहे. सुरुवातीला तो अनेक प्रकारच्या दगडांचे (श्रुतिविप्रतिपन्ना अवस्था) विचार करतो, त्यांचे फायदे-तोटे मोजतो. पण जेव्हा तो एकच उत्कृष्ट पाषाण (आत्मतत्त्व) निवडतो आणि आपले संपूर्ण लक्ष त्या मूर्तीवर (समाधी) केंद्रित करतो, तेव्हाच त्याचे कौशल्य (योग) पूर्णत्वास जाते. पाषाण निवडल्यावर त्याने इतर दगडांचा विचार सोडून दिला (निश्चला), आणि मूर्ती घडवण्याच्या ध्येयावर तो अढळ राहिला (अचला).

४. 'तदा योगमवाप्स्यसि' - योगाची प्राप्ती: जेव्हा बुद्धी अशा प्रकारे सर्व संभ्रम आणि फळांच्या इच्छा सोडून आत्मतत्त्वात अढळपणे स्थिर होते, तेव्हा साधकाला 'योग' प्राप्त होतो. या 'योग' शब्दाचा अर्थ येथे 'समत्वबुद्धी' (सुख-दु:ख, लाभ-हानीमध्ये समान राहणे), 'कर्मबंधनातून मुक्ती' आणि 'आत्मसाक्षात्कार' असा आहे. ही स्थिती प्राप्त झाल्यावर साधक जीवन्मुक्त होतो. तो कर्मे करतो, पण कर्मांचे बंधन त्याला लागत नाही, कारण त्याची बुद्धी नेहमी आत्मज्ञानात स्थिर असते.

समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Inference):
समारोप: श्लोक ५३ हा सांख्ययोग आणि कर्मयोग यांच्यातील महत्त्वाचा दुवा आहे. यात श्रीकृष्णांनी स्पष्ट केले आहे की, ज्ञानाचे केवळ श्रवण किंवा कर्मकांड हे अंतिम ध्येय नाही. शास्त्रांचे अध्ययन केवळ बुद्धीला योग्य मार्गावर आणण्यासाठी आहे. एकदा का बुद्धीने आत्मतत्त्व हेच अंतिम सत्य आहे हे निश्चित केले, की तिने सर्व बाह्य फळांचे आकर्षण सोडून त्या आत्मतत्त्वात स्थिर होणे आवश्यक आहे.

निष्कर्ष (Summary/Inference): या श्लोकाचा अंतिम संदेश हाच आहे की, योग म्हणजे बुद्धीची सर्वोच्च स्थिरता आणि एकाग्रता.

बुद्धीची शुद्धी (निर्मोही होणे): प्रथम, सर्व ऐहिक आणि स्वर्गिक फळांच्या इच्छेपासून बुद्धीला बाजूला काढावे लागते (श्रुतिविप्रतिपन्ना अवस्थेतून मुक्त होणे).

बुद्धीची स्थिरता (एकाग्रता): त्यानंतर, त्या बुद्धीला आत्मज्ञानाच्या ध्येयावर पूर्णपणे स्थिर करावे लागते (निश्चला).

अंतिम सिद्धी (योग): या स्थिर आणि अढळ बुद्धीमुळेच साधकाला खऱ्या 'योग' (आत्मसाक्षात्कार किंवा ईश्वरप्राप्ती) ची अनुभूती मिळते.

हा श्लोक प्रत्येक साधकाला हे शिकवतो की, जीवनात ध्येय कितीही मोठी असली तरी, चित्ताची अढळ एकाग्रता आणि निश्चल बुद्धी असल्याशिवाय अंतिम सफलता (योग) प्राप्त होत नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-18.10.2025-शनिवार.
===========================================