श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २:-श्लोक ५४-स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव-1-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५४-

अर्जुन उवाच ।

स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ।
स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ॥ २‑५४॥

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५४
🔷 श्लोक (संस्कृत):
अर्जुन उवाच ।
स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ।
स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ॥ २‑५४॥

🔷 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Word-to-Word Meaning):
स्थितप्रज्ञस्य = ज्याची बुद्धी स्थिर झाली आहे अशा (स्थिर + प्रज्ञा असणाऱ्या)

का = कशी

भाषा = बोलणे (भाषण)

समाधिस्थस्य = समाधीमध्ये स्थित असणाऱ्या (एकाग्रचित्त)

केशव = हे केशव (श्रीकृष्ण)

स्थितधीः = स्थिर बुद्धी असणारा मनुष्य (स्थिर + धी)

किं प्रभाषेत = काय बोलेल

किम् आसीत = कसा बसेल (आसन करेल)

व्रजेत किम् = कसा चालेल (गमन करेल)

📖 आरंभ (Introduction)
हे केशवा! ज्याची बुद्धी स्थिर झाली आहे, जो समाधिस्थ आहे अशा 'स्थितप्रज्ञ' पुरुषाची ओळख कशी करून घ्यावी? हा प्रश्न अर्जुन विचारत आहे. भगवद्गीतेतील सर्वात मूलभूत आणि महत्त्वाच्या संकल्पनांपैकी एक म्हणजे 'स्थितप्रज्ञ'. या एकाच शब्दातच आध्यात्मिक प्रवासाचे अंतिम लक्ष्य सामावलेले आहे. इंद्रियांच्या आवेगापासून मुक्त, द्वंद्वांपलीकडे गेलेले, आत्मसाक्षात्कारात रममाण झालेले ते जीवन कसे असते? हे जाणून घेण्यासाठी अर्जुन हा प्रश्न विचारतो. हा केवळ एक शास्त्रार्थ नसून, प्रत्येक साधकाच्या मनात उद्भवणारा एक स्वाभाविक प्रश्न आहे.

🧘�♂️ श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth / Deep Essence)
स्थितप्रज्ञ म्हणजे केवळ ज्ञानी किंवा विद्वान नव्हे, तर तो एक 'प्रज्ञा प्रतिष्ठित' व्यक्ती असतो. त्याची बुद्धी (प्रज्ञा) केवळ स्थिर (स्थित) नसते, तर ती आत्मतत्त्वामध्येच प्रतिष्ठापित झालेली असते. अर्जुनचा प्रश्न अतिशय व्यावहारिक आहे. तो सिद्ध पुरुषाचे सैद्धांतिक वर्णन न करता, त्याचे व्यवहारातील लक्षणं शोधतो – तो कसा बोलतो, कसा बसतो, कसा चालतो? हे तीन प्रश्न म्हणजे वक्तृत्व, आसन आणि गती यांच्या माध्यमातून स्थितप्रज्ञाच्या संपूर्ण शारीरिक, वाचिक आणि मानसिक स्थितीचे दर्शन घडवितात.

भगवान श्रीकृष्णांनी आतापर्यंत जे उपदेश केले, त्याचा सारांश म्हणजे 'स्थितप्रज्ञ' होय. अर्जुन समजून घेऊ इच्छितो की, जीवनाच्या झगमगाटाच्या मध्ये राहून, इंद्रियांच्या विषयवासनेच्या ओघात न वाहता, आत्मबोधाच्या तटावर दृढपणे उभे राहणे शक्य आहे का? हा श्लोक साधनेच्या मार्गावरच्या एका साधकाला पुढच्या टप्प्याची माहिती घ्यायची इच्छा दर्शवितो.

📝 प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Detailed Elaboration in Marathi)
१. प्रश्नाचा संदर्भ (Context of the Question):
अर्जुन युद्धभूमीवर मोहग्रस्त झाला आहे. त्याची बुद्धी भ्रष्ट झाली आहे, धर्माधर्माचा निर्णय घेण्याची शक्ती हरवली आहे. अशा या अस्थिर मन:स्थितीतून, त्याला एका अशा व्यक्तीची कल्पना करणे कठीण जाते ज्याचे मन सर्व प्रकारच्या द्वंद्वांपासून मुक्त आहे. त्यामुळे तो त्याच्या गुरू आणि मित्रा, श्रीकृष्णांकडे वैयक्तिकरीत्या हा प्रश्न करतो.

२. 'स्थितप्रज्ञ' आणि 'समाधिस्थ' यातील सूक्ष्म फरक (Subtle Difference):

स्थितप्रज्ञ: ही एक स्थायी अवस्था आहे. एखाद्या व्यक्तीचे चारित्र्यच बनलेले असते. सुख-दु:ख, मान-अपमान, जय-पराजय या सर्व द्वंद्वांमधून ज्याने आपली बुद्धी आत्म्यामध्ये स्थिर केली आहे.

समाधिस्थ: ही एक तात्पुरती किंवा विशिष्ट काळासाठीची अवस्था असू शकते. जेव्हा एखादा योगी ध्यानस्थ होतो, तेव्हा तो समाधिस्थ असतो. पण स्थितप्रज्ञ तर जागृतीत, व्यवहारात, चालताही, बोलताही, बसताही समाधिस्थच असतो. त्याची समाधी त्याच्या क्रियेपेक्षा त्याच्या चित्ताच्या स्थितीत असते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.10.2025-रविवार
===========================================