महाराष्ट्राचा अभिनय सम्राट: डॉ. श्रीराम लागू - एक कला आणि विचारांचा प्रवास-1-

[Atul Kaviraje]

महाराष्ट्राचा अभिनय सम्राट: डॉ. श्रीराम लागू - एक कला आणि विचारांचा प्रवास-

परिचय

मराठी आणि हिंदी चित्रपटसृष्टीतील एक असाधारण व्यक्तिमत्व, डॉ. श्रीराम लागू हे केवळ एक अभिनेते नव्हते, तर ते एक विचारवंत, समाजसुधारक आणि रंगभूमीचे सच्चे उपासक होते. १६ नोव्हेंबर १९२७ रोजी जन्मलेले डॉ. लागू यांनी वैद्यकीय शिक्षण घेऊनही अभिनयाच्या क्षेत्रात आपले संपूर्ण जीवन समर्पित केले. 'नटसम्राट' या नाटकातील त्यांची भूमिका मराठी रंगभूमीच्या इतिहासात अजरामर झाली. त्यांचा अभिनय हा केवळ अभिनव नव्हता, तर तो एक अनुभव होता. त्यांच्या कार्याची ही ओळख म्हणजे अभिनय कलेचे एक मूर्तिमंत उदाहरण आहे.

प्रमुख मुद्दे आणि विश्लेषण
१. अभिनयाच्या सुरुवातीची पार्श्वभूमी
डॉ. श्रीराम लागू यांनी सुरुवातीला वैद्यकीय शिक्षण घेतले आणि डॉक्टर म्हणून काही काळ कामही केले. पण कलेची आवड त्यांना स्वस्थ बसू देईना. त्यांनी हौशी नाट्यमंडळांमधून अभिनयाला सुरुवात केली. त्यांचे नाट्यप्रेम आणि अभिनयाची तळमळ यामुळे त्यांनी वैद्यकीय पेशा सोडून पूर्णवेळ अभिनयाला वाहून घेतले. हा निर्णय त्यांच्या आयुष्यातील आणि मराठी रंगभूमीच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला.

२. रंगभूमीवरील 'नटसम्राट'
वि. वा. शिरवाडकर यांच्या 'नटसम्राट' या नाटकातील गणपतराव बेलवलकर ही भूमिका म्हणजे डॉ. लागू यांच्या अभिनयाचा सर्वोच्च बिंदू मानली जाते. या भूमिकेने त्यांना 'नटसम्राट' ही उपाधी दिली. या भूमिकेतील त्यांची वेदना, आक्रोश आणि संवाद फेक आजही प्रेक्षकांच्या मनावर अधिराज्य गाजवते. ही भूमिका म्हणजे केवळ अभिनय नव्हता, तर ती भूमिका ते जगले.

३. मराठी चित्रपटसृष्टीतील योगदान
डॉ. लागू यांनी मराठी चित्रपटांना अनेक संस्मरणीय भूमिका दिल्या. 'सामना', 'सिंहासन', 'पिंजरा' यांसारख्या चित्रपटांमधून त्यांनी गंभीर आणि विचार करायला लावणारे पात्र साकारले. त्यांचा दमदार आवाज, प्रभावी व्यक्तिमत्व आणि सहज अभिनय यामुळे त्यांनी प्रत्येक भूमिकेला एक वेगळी ओळख दिली.

४. हिंदी चित्रपटसृष्टीतील प्रवेश
मराठी रंगभूमी आणि चित्रपटांमध्ये यश मिळवल्यानंतर डॉ. लागू यांनी हिंदी चित्रपटसृष्टीतही प्रवेश केला. 'किनारा', 'घरौंदा', 'मुकद्दर का सिकंदर', 'गांधी' यांसारख्या चित्रपटांमध्ये त्यांनी विविध प्रकारच्या भूमिका केल्या. त्यांची भूमिका छोटी असली तरी ती प्रभावी असायची. त्यांनी हिंदी चित्रपटसृष्टीत एक गंभीर आणि सशक्त अभिनेते म्हणून स्वतःची ओळख निर्माण केली.

५. सामाजिक आणि राजकीय विचार
डॉ. लागू हे केवळ एक अभिनेते नव्हते, तर ते एक सामाजिक विचारवंत होते. त्यांनी अनेक सामाजिक आणि राजकीय प्रश्नांवर आपले स्पष्ट मत मांडले. पुरोगामी विचारांचे ते खंबीर समर्थक होते आणि त्यांनी अंधश्रद्धा निर्मूलनासाठीही काम केले. त्यांचा वैचारिक वारसा त्यांच्या अभिनयाइतकाच महत्त्वाचा आहे.

६. संवादफेक आणि प्रभावी आवाज
डॉ. लागू यांच्या अभिनयाचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची संवादफेक आणि प्रभावी आवाज. त्यांच्या आवाजातील वजन आणि स्पष्टता यामुळे त्यांच्या संवादांचा परिणाम अधिक प्रभावी होत असे. 'नटसम्राट'मधील त्यांचे संवाद आजही प्रेक्षकांच्या मनात घर करून आहेत.

७. अभिनयाची पद्धत आणि प्रयोगशीलता
डॉ. लागू यांनी अभिनयाच्या क्षेत्रात अनेक प्रयोग केले. त्यांनी अभिनयाला केवळ भावनांचा आविष्कार न मानता, एक बौद्धिक आणि वैचारिक प्रक्रिया मानले. त्यांचे अभिनयाचे तंत्र अभ्यासपूर्ण होते आणि त्यात नैसर्गिक सहजताही होती.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.10.2025-रविवार.
===========================================