श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २:- श्लोक ५६-दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृह-2-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५६-

दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः ।
वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥ २‑५६॥

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, Extensive, and Lengthy Elaboration/Analysis)
१. आरंभ (Introduction)
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात, अर्जुन मोहामुळे युद्धापासून विन्मुख होत असताना, भगवान श्रीकृष्णांनी त्याला 'सांख्ययोग' आणि 'कर्मयोग' यांचे ज्ञान दिले. या संदर्भात, अर्जुन भगवंतांना 'स्थितप्रज्ञाची लक्षणे' (श्लोक ५४) विचारतो. या प्रश्नाला उत्तर देताना, श्रीकृष्ण क्रमाने स्थितप्रज्ञाच्या मानसिक आणि शारीरिक अवस्था स्पष्ट करत आहेत. श्लोक ५६ हे स्थितप्रज्ञ व्यक्तीचे आंतरिक संतुलन आणि विकारांवर नियंत्रण कसे असते, हे दर्शवणारे एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण लक्षण आहे.

२. विस्तृत विवेचन (Extensive Elaboration)
अ. दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः (दुःखांमध्ये मन विचलित न होणे)

मानवी जीवन हे सुख-दुःखाचे मिश्रण आहे. सामान्य माणूस दुःखाच्या क्षणी खूप घाबरतो, रडतो, विचलित होतो आणि देवाचा किंवा परिस्थितीचा दोष देतो. याउलट, स्थितप्रज्ञ व्यक्ती दुःखाला जीवनाचा एक अटळ भाग मानते.

उदाहरणासहित स्पष्टीकरण: संत ज्ञानेश्वरांचे जीवन पाहिले तर, त्यांना समाजाकडून अनेक हालअपेष्टा सहन कराव्या लागल्या, पण त्यांचे मन कधीही विचलित झाले नाही. त्यांचे चित्त नेहमी आत्म-ज्ञानात स्थिर राहिले. एखादा महापुरुष किंवा वैज्ञानिक अपयशी झाल्यावरही खचून न जाता, अधिक उत्साहाने आपले कार्य चालू ठेवतो, कारण तो दुःखाने 'अनुद्विग्न' असतो.

स्थितप्रज्ञ जाणतो की, शरीर नश्वर आहे आणि दुःखे शरीराला होतात, आत्म्याला नाही. तो दुःख आले तरी, स्वतःची कर्तव्ये (धैर्य, सेवा, योग) सोडत नाही.

ब. सुखेषु विगतस्पृहः (सुखांची आसक्ती नसणे)

'स्पृहा' म्हणजे इच्छा, हाव किंवा तीव्र लालसा. जगातील बहुतांश दुःख सुखांच्या आसक्तीतून निर्माण होतात.

उदाहरणासहित स्पष्टीकरण: एखादी व्यक्ती खूप श्रीमंत झाल्यावर किंवा मोठे पद मिळाल्यावर, त्याला ती संपत्ती किंवा पद टिकवून ठेवण्याची सतत चिंता लागून राहते. हीच स्पृहा आहे. स्थितप्रज्ञ व्यक्ती सुखांचा उपभोग घेतो (जर ते कर्तव्य असेल तर), पण तो त्या सुखांवर अवलंबून राहत नाही. सुख आले तर आनंदित होतो, पण ते गेले तर दुःखी होत नाही. तो 'अलिप्त' असतो. जसे कमळाचे पान पाण्यात असूनही पाण्याने भिजत नाही, तसेच स्थितप्रज्ञ जगात राहूनही जगाच्या सुख-दुःखात लिप्त होत नाही.

क. वीतरागभयक्रोधः (आसक्ती, भय आणि क्रोधापासून मुक्त)

हे स्थितप्रज्ञाचे आध्यात्मिक आरोग्य दर्शवणारे त्रिसूत्री आहे. या तीन विकारांमुळेच माणूस वारंवार जन्म-मृत्यूच्या चक्रात अडकतो.

वीतराग (आसक्ती/आकर्षण नसलेला): राग म्हणजे केवळ संताप नव्हे, तर 'आसक्ती' किंवा तीव्र आकर्षण. आपले शरीर, कुटुंब, संपत्ती यावरील तीव्र मोह सोडणे म्हणजे 'वीतराग' होणे. आसक्ती हीच दुःखाचे मूळ कारण आहे.

वीतभय (भयमुक्त): ज्याला आसक्ती नाही, त्याला भीती वाटत नाही. 'मला काही गमवावे लागेल' हे भय आसक्तीतून जन्माला येते. स्थितप्रज्ञ आत्म्याला अविनाशी मानतो, त्यामुळे त्याला मृत्यूचे, अपयशाचे किंवा वस्तू गमावण्याचे भय वाटत नाही. तो पूर्णपणे निर्भय असतो.

वीतक्रोध (क्रोधमुक्त): काम (इच्छा) पूर्ण न झाल्यास क्रोध उत्पन्न होतो (गीता ३.३७). स्थितप्रज्ञाची 'स्पृहा' (इच्छा) नष्ट झाल्यामुळे, त्याला क्रोध येण्याचे कारणच उरत नाही. तो शांत, स्थिर आणि संतुलित स्वभावाचा असतो.

ड. स्थितधीर्मुनिरुच्यते (स्थिर बुद्धीचा मुनी)

जो व्यक्ती वरील तीन अवस्था प्राप्त करतो, तो स्थितधीः (स्थिर बुद्धीचा) आणि मुनिः (मनन करणारा, चिंतनशील योगी) म्हणून ओळखला जातो. 'धी' म्हणजे बुद्धी.
ज्याची बुद्धी बाह्य जगातील विकारांनी डगमगत नाही, जो स्वतःच्या आत्म्यामध्ये स्थित आहे, त्यालाच 'स्थितप्रज्ञ मुनी' म्हणतात. हा मुनी जंगलात राहणारा असावा असे नाही, तर तो संसारात राहूनही या गुणांनी युक्त असू शकतो.

३. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Inference)
समारोप:
श्लोक ५६ मध्ये, भगवंत स्थितप्रज्ञतेचे एक आदर्श चित्र रेखाटतात. ही अवस्था केवळ तत्त्वज्ञान वाचून येत नाही, तर ती सततच्या आत्म-अभ्यास, वैराग्य आणि योगसाधनेतून प्राप्त करावी लागते. हे लक्षणे म्हणजे स्थितप्रज्ञाच्या आंतरिक क्रांतीचे द्योतक आहेत.

निष्कर्ष/फलित:
या श्लोकातून आपल्याला शिकायला मिळते की, जीवनातील खरी शांती बाह्य सुखांमध्ये नाही, तर आंतरिक स्थितप्रज्ञतेमध्ये आहे. आपण दुःखांना स्वीकारायला शिकलो आणि सुखांची आसक्ती सोडली, तर राग, भय आणि क्रोध आपोआप नष्ट होतात. या गुणांचा विकास करणे हेच मानवी जीवनाचे अंतिम ध्येय आणि आत्म-ज्ञानाचा पाया आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-21.10.2025-मंगळवार.
===========================================