श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २: - श्लोक-५७-यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभ-1-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५७-

यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् ।
नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २‑५७॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५७

श्लोक: यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् । नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५७॥

श्लोक अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth):
यः - जो पुरुष सर्वत्र - सर्व ठिकाणी (म्हणजे सर्व वस्तू, व्यक्ती आणि परिस्थितीत) अनभिस्नेहः - आसक्तिरहित आहे (ज्याला प्रेम, मोह नाही) तत् तत् - ती ती (परिस्थिती) प्राप्य - प्राप्त झाल्यावर शुभ-अशुभम् - चांगली किंवा वाईट गोष्ट न अभिनन्दति - प्रशंसा करत नाही (आनंद मानत नाही) न द्वेष्टि - द्वेष करत नाही (तिरस्कार करत नाही, दुःख मानत नाही) तस्य - त्याची प्रज्ञा - बुद्धी (ज्ञान) प्रतिष्ठिता - स्थिर आहे (तो स्थितप्रज्ञ आहे)

अर्थ: जो पुरुष सर्वत्र आसक्तिरहित आहे आणि चांगली किंवा वाईट गोष्ट प्राप्त झाल्यावर ना आनंद मानतो (प्रशंसा करतो) ना द्वेष करतो, त्याची बुद्धी स्थिर असते (तो स्थितप्रज्ञ असतो).

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): Deep meaning/essence
हा श्लोक 'स्थितप्रज्ञाची' (स्थिर बुद्धीच्या मनुष्याची) एक महत्त्वाची खूण सांगतो. स्थितप्रज्ञ मनुष्य म्हणजे असा ज्ञानी, ज्याची बुद्धी आत्मज्ञानात, सत्यात स्थिर झाली आहे. त्याची ही स्थिरता केवळ बाह्य कृतीने नव्हे, तर त्याच्या अंतःकरणातील वृत्तीने ओळखली जाते.

१. अनासक्तीचे महत्त्व: 'यः सर्वत्रानभिस्नेहः' - स्थितप्रज्ञ मनुष्य सर्वत्र अनासक्त असतो. याचा अर्थ तो कोणाशी संबंध ठेवत नाही असा नाही, तर त्याचा कुठल्याही वस्तूवर, व्यक्तीवर किंवा घटनेवर मोह नसतो. तो कर्तव्य करतो, संबंध जपतो, पण त्यात 'माझे-तुझे' ही भावना ठेवत नाही, ज्यामुळे बंधन निर्माण होते. आसक्ती हेच सुख-दुःखाचे मूळ कारण आहे.

२. द्वंद्वातीत अवस्था: 'तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् । नाभिनन्दति न द्वेष्टि' - जीवनात येणारे सुख-दुःख, लाभ-हानी, मान-अपमान हे शुभ-अशुभ रूपी द्वंद्व नेहमीच येणार. सामान्य माणूस चांगल्या गोष्टी मिळाल्यावर हर्षित होतो (अभिनंदन करतो) आणि वाईट गोष्टी झाल्यावर दुःखी होतो (द्वेष करतो). परंतु स्थितप्रज्ञ या दोन्ही अवस्थांमध्ये समान असतो. तो शुभ गोष्टींचा अतिरेकी आनंद घेत नाही आणि अशुभ गोष्टींचा तिरस्कार करत नाही. कारण त्याला हे माहीत असते की हे सर्व क्षणभंगुर आहे, बदलणारे आहे आणि आत्म्याच्या दृष्टीने महत्त्वहीन आहे.

३. बुद्धीची स्थिरता: 'तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता' - जो मनुष्य अशा प्रकारे अनासक्त आणि द्वंद्वातीत राहतो, त्याची बुद्धी आत्मस्वरूपात कायमची स्थिर होते. त्याची प्रज्ञा (बुद्धी) प्रतिष्ठिता (स्थिर) होते, कारण ती केवळ बाह्य जगातील अस्थिर गोष्टींवर अवलंबून नसते.

हा श्लोक मानवी जीवनातील सर्वात मोठ्या आव्हानावर मात करण्याचा मार्ग दाखवतो - परिस्थितीनुसार बदलणाऱ्या मनःस्थितीवर नियंत्रण. स्थितप्रज्ञता म्हणजे मनाची अशी तटस्थता, जी आपल्याला बाह्य घटनांच्या लाटांवर स्वार होऊ देत नाही, तर आत्म्याच्या शांत किनारी स्थिर ठेवते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-22.10.2025-बुधवार.
===========================================