श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: -श्लोक-५८- यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः-1-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५८-

यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २‑५८॥

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ५८
श्लोक

यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५८॥

श्रीमद्भगवद्गीता - श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण स्थिरबुद्धीच्या (स्थितप्रज्ञ) पुरुषाचे अत्यंत महत्त्वाचे लक्षण एका सुंदर आणि सहज समजणाऱ्या उपमेद्वारे सांगतात. हा श्लोक मुख्यतः इंद्रिय-संयमाचे महत्त्व स्पष्ट करतो.

सखोल भावार्थ:

स्थितप्रज्ञ पुरुष म्हणजे असा व्यक्ती ज्याची बुद्धी (प्रज्ञा) आत्मतत्त्वात स्थिर झालेली आहे. ही स्थिती प्राप्त करण्यासाठी बाह्य जगातील आकर्षण आणि विकर्षण यांवर नियंत्रण मिळवणे आवश्यक आहे.

या श्लोकात कासवाचे (कूर्म) उदाहरण दिले आहे. कासव हे असे प्राणी आहे की जेव्हा त्याला बाहेरून धोका जाणवतो किंवा त्याला एकाग्र व्हायचे असते, तेव्हा ते आपले सर्व अवयव (पाय, डोके, शेपूट) पूर्णपणे आपल्या टणक कवचात आत ओढून घेते. एकदा का ते कवचात शिरले की, बाहेरील कोणताही शत्रू किंवा बाह्य वस्तू त्याला त्रास देऊ शकत नाही.

स्थितप्रज्ञ पुरुषाचे मन आणि इंद्रिये देखील कासवासारखीच असतात. आपले शरीर हे कासवाचे कवच आणि इंद्रिये हे त्याचे अवयव समजा.

इंद्रिये (Eyes, Ears, Nose, Tongue, Skin and Mind):

डोळे, कान, नाक, जीभ, त्वचा ही बाह्य जगाचे ज्ञान घेणारी इंद्रिये आहेत.

इंद्रियार्थ (Indriyartha - Sense Objects):

रूप (दृश्य), शब्द (ऐकणे), गंध (वास), रस (चव), स्पर्श (अनुभव) हे इंद्रियांचे विषय आहेत. हे विषय मन आणि इंद्रियांना बाहेरच्या जगात गुंतवून ठेवतात.

ज्याप्रमाणे कासव बाह्य धोक्यांपासून स्वतःचे रक्षण करण्यासाठी आपले अवयव आत ओढून घेते, त्याचप्रमाणे स्थितप्रज्ञ पुरुष बाह्य विषयांचे आकर्षण किंवा विकर्षण जाणवले तरी आपली इंद्रिये त्या विषयांपासून पूर्णपणे (सर्वशः) परावृत्त करतो. तो त्यांना बाह्य गोष्टींकडे धावू देत नाही, तर आतल्या बाजूला, आत्मतत्त्वाकडे वळवतो.

मुख्य भाव:

ज्याची इंद्रिये त्याच्या पूर्ण नियंत्रणात आहेत, जी बाह्य विषयांच्या लोभाने किंवा द्वेषाने विचलित होत नाहीत आणि ज्याचे मन इंद्रियांच्या मागे धावत नाही, त्याची बुद्धी खऱ्या अर्थाने आत्मज्ञानात आणि शाश्वत सत्यात स्थिर झालेली असते.

हा केवळ विषयांचा त्याग नाही, तर विषयांवर पूर्ण विजय मिळवून, मनाला आत्म्याशी जोडणे आहे.

श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth)
संस्कृत शब्द   मराठी अर्थ
यदा   जेव्हा
संहरते च   (आत) ओढून घेतो (आणि)
अयम्   हा (पुरुष)
कूर्मः   कासव (Tortoise)
अङ्गानि इव   अवयवांप्रमाणे (प्रमाणे)
सर्वशः   सर्व बाजूंनी, पूर्णपणे
इन्द्रियाणि   इंद्रियांना
इन्द्रियार्थेभ्यः   इंद्रियांच्या विषयांपासून (Sense Objects)
तस्य   त्याची
प्रज्ञा   बुद्धी, आत्मज्ञान
प्रतिष्ठिता   स्थिर झालेली असते

संपूर्ण श्लोकाचा अर्थ:

"ज्याप्रमाणे कासव आपले अवयव सर्व बाजूंनी आपल्या कवचात ओढून घेते,
त्याचप्रमाणे हा पुरुष जेव्हा (आपली) इंद्रिये इंद्रियांच्या विषयांपासून पूर्णपणे परावृत्त करतो,
तेव्हा त्याची बुद्धी (आत्मतत्त्वात) स्थिर झालेली असते."

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek Shlokache Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)
१. आरंभ (Introduction)

श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला 'स्थितप्रज्ञ' (स्थिरबुद्धीचा) पुरुषाची लक्षणे सांगत आहेत.
यापूर्वीच्या श्लोकांमध्ये मनाची स्थिरता आणि विषयांपासून निवृत्तीचे महत्त्व सांगितले आहे.

श्लोक ५८ हे लक्षण एका सुंदर उपमेने अधिक स्पष्ट करतो.
हा श्लोक 'इंद्रिय संयम' हे स्थिरबुद्धीचे प्रत्यक्ष आणि महत्त्वाचे प्रमाण आहे, हे सिद्ध करतो.

२. विवेचन (Elaboration / Analysis)

हा श्लोक 'स्थितप्रज्ञाचे' लक्षण सांगताना इंद्रिय-संयमाला सर्वोच्च स्थान देतो.
मनाला विचलित करणारे, आत्म्याच्या ध्येयापासून दूर नेणारे, बाह्य विषयच आहेत.
जोपर्यंत इंद्रिये विषयांमध्ये आसक्त राहतात, तोपर्यंत मन चंचल राहते.

अ. 'कासव' (कूर्म) उपमेचा आशय:

कासवाचे उदाहरण हे इंद्रिय-संयमाच्या गरजेवर जोर देते.
कासव बाह्य जगातील अनुकूल-प्रतिकूल परिस्थितीत (उदा. धोका, थंडी, उष्णता) स्वतःला वाचवण्यासाठी किंवा विश्रांतीसाठी आपले पाय, डोके आणि शेपूट आत ओढून घेते.
हे दाखवते की, कासवाचे अवयव बासून विषयांवर नियंत्रण आहे.
कासवाला जेव्हा वाटेल तेव्हा ते अवयव बाहेर काढू शकते आणि जेव्हा वाटेल तेव्हा आत ओढून घेऊ शकते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-23.10.2025-गुरुवार.
===========================================