श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: -श्लोक-५८- यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः-2-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५८-

यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २‑५८॥

ब. मानवी इंद्रिये आणि कासवाचे अवयव:

या उपमेनुसार, मनुष्याची पाच ज्ञानेंद्रिये (डोळे, कान, नाक, जीभ, त्वचा) आणि मन हे कासवाच्या अवयवांसारखे आहेत.
हे अवयव बाह्य विषयांमध्ये (रूप, शब्द, गंध, रस, स्पर्श) सहजपणे गुंततात.

अस्थिर मनाची स्थिती:

सामान्य मनुष्य विषयांच्या अधीन असतो.
डोळ्यांना सुंदर रूप दिसले की, मन त्याला पाहण्यासाठी धावते;
कानांना मधुर संगीत ऐकले की, मन त्याला ऐकण्यासाठी धावते.

अशा प्रकारे, इंद्रिये बाह्य विषयांच्या मागे धावत राहतात आणि मन विचलित होते.
अशा वेळी, मनुष्य विषयांच्या स्वाधीन असतो, स्व-स्वाधीन नाही.

स्थितप्रज्ञ पुरुषाची स्थिती:

स्थितप्रज्ञ पुरुष कासवाप्रमाणे असतो.
तो आपल्या इच्छेनुसार आपल्या इंद्रियांना त्यांच्या विषयांपासून (इंद्रियार्थेभ्यः) पूर्णपणे (सर्वशः) आवरून घेतो.
याचा अर्थ असा की, बाह्य विषय समोर असले तरी, त्याची इंद्रिये त्यांच्याकडे आकृष्ट होत नाहीत.
विषयांची उपस्थिती त्याच्या चित्तवृत्तीला भंग करू शकत नाही.

क. 'संहरते' (ओढून घेतो) चे महत्त्व:

'संहरते' या शब्दातून जबरदस्ती किंवा दडपशाही नाही, तर पूर्ण नियंत्रण आणि सत्ता सूचित होते.
स्थितप्रज्ञ पुरुष विषयांचा त्याग भीतीने नाही, तर आत्मज्ञानाच्या बळावर करतो.
त्याला विषयांमध्ये मिळणाऱ्या क्षुद्र आनंदापेक्षा आत्मतत्त्वात मिळणारा आनंद अधिक श्रेष्ठ वाटतो.
म्हणून, तो सहजपणे आणि स्वेच्छेने इंद्रियांना आत ओढून घेतो.
त्याचे इंद्रिय नियंत्रण सहज आणि स्वाभाविक असते.

उदाहरणा सहित (Udaharana Sahit):

समजा, एखादा व्यक्ती उपवास करत आहे.

सामान्य माणूस:
उपवासात त्याला समोर आवडते खाद्यपदार्थ दिसल्यास (इंद्रियार्थ - रस, गंध) त्याची जीभ आणि मन त्यावर धावते, इंद्रिये त्याला खाण्यासाठी प्रवृत्त करतात.

स्थितप्रज्ञ पुरुष (कासवाप्रमाणे):
तो व्यक्ति देखील खाद्यपदार्थ पाहतो आणि त्याला वास देखील येतो.
परंतु त्याचे मन आणि जीभ त्या विषयापासून स्वतःला पूर्णपणे दूर ठेवतात.
बाह्य विषय समोर असूनही, त्याला त्यांची गरज वाटत नाही.
त्याची इंद्रिये त्याच्या 'कवचात' (आत्मसंयम) सुरक्षित असतात.
विषयांची शक्ती त्याच्यावर चालत नाही.

३. समारोप (Conclusion)

हा श्लोक स्थितप्रज्ञतेची केवळ एक व्याख्या नाही,
तर ती प्राप्त करण्याची एक अत्यंत प्रभावी आणि सोपी पद्धत सांगतो.
ज्याप्रमाणे कासवाला त्याचे कवच सुरक्षा देते,
त्याचप्रमाणे इंद्रियार्थांपासून इंद्रियांचे 'संहरण' हे मनाला स्थिरता प्रदान करते.

४. निष्कर्ष (Summary / Inference)

निष्कर्ष (Inference):
ज्या पुरुषाने आपल्या इंद्रियांचे स्वातंत्र्य बाह्य विषयांच्या तावडीतून सोडवून घेतले आहे
आणि ज्याचे नियंत्रण फक्त आत्मतत्त्वावर आधारित आहे,
त्याची बुद्धीच खरी स्थिरबुद्धी (प्रतिष्ठिता प्रज्ञा) होय.

इंद्रियसंयम हे केवळ एक व्रत नाही,
तर ते बुद्धीच्या स्थिरतेची, आत्म-नियंत्रणाची आणि मुक्तीच्या मार्गावरील यशाची गुरुकिल्ली (Key) आहे.

अशा प्रकारे, स्थितप्रज्ञतेचे बाह्य लक्षण म्हणजे विषयांमध्ये अनासक्ती
आणि आंतरिक लक्षण म्हणजे इंद्रियांवर संपूर्ण आणि सहज नियंत्रण.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-23.10.2025-गुरुवार.
===========================================