श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २:-- श्लोक-५९- विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः-1-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५९-

विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २‑५९॥

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५९-

विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः । रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २‑५९॥

SHLOK अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): श्लोकाचा अर्थ
देह धारण केलेल्या ज्या मनुष्याने इंद्रियांना विषयोपभोगांपासून पूर्णपणे दूर ठेवले आहे (म्हणजे ज्याने निराहार व्रत घेतले आहे), त्याचे विषय तर निवृत्त होतात (दूर होतात); पण त्यांची 'रुची' (आसक्ती, वासना) मात्र तशीच राहते.

परंतु, जेव्हा तो पुरुष 'परमात्म्याचे' दर्शन घेतो, म्हणजेच 'परम तत्त्वाचा' अनुभव घेतो, तेव्हा त्याची ती 'रुची' (वासना) सुद्धा पूर्णपणे नाहीशी होते.

मराठी सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth) आणि संपूर्ण विस्तृत विवेचन (Sampurna Vistrut Vivechan)
आरंभ (प्रस्तावना)
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण 'स्थितप्रज्ञ' (स्थिर बुद्धीच्या) पुरुषाची लक्षणे सांगत आहेत. इंद्रियसंयमनाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकताना, हा ५९ वा श्लोक इंद्रिय-दमन आणि वास्तविक वैराग्य यातील मूलभूत फरक स्पष्ट करतो. केवळ बाह्य त्याग करून मन शांत होत नाही; त्यासाठी अंतिम सत्य, म्हणजेच परमात्म्याचा अनुभव आवश्यक आहे, हे या श्लोकात सांगितले आहे. हा श्लोक साधनेच्या एका महत्त्वाच्या टप्प्यावर मार्गदर्शन करतो.

सखोल विवेचन आणि भावार्थ
हा श्लोक दोन भागांमध्ये विभागलेला आहे आणि तो साधकाच्या दोन भिन्न अवस्थांचे वर्णन करतो:

१. विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः । (विषय दूर होतात, पण रस तसाच राहतो)

'निराहारस्य देहिनः' म्हणजे 'ज्याने आहार सोडला आहे असा देहधारी जीव'. येथे 'आहार' शब्दाचा अर्थ केवळ अन्न नव्हे, तर इंद्रिये ज्या वस्तूंचे ग्रहण करतात त्या सर्व विषयांचा उपभोग असा आहे. डोळ्यांसाठी रूप, कानांसाठी शब्द, जिभेसाठी चव, त्वचेसाठी स्पर्श आणि नाकासाठी गंध हे सर्व इंद्रियांचे 'आहार' (विषय) आहेत.

जो साधक हठपूर्वक किंवा व्रताच्या स्वरूपात आपल्या इंद्रियांना त्यांच्या विषयांच्या उपभोगापासून दूर ठेवतो, उदाहरणार्थ, उपवास करतो, एकटा राहतो, किंवा विशिष्ट गोष्टी पाहणे-ऐकणे टाळतो; त्याचे विषय त्याच्यापासून 'विनिवर्तन्ते' (दूर होतात/निवृत्त होतात).

उदाहरणासह स्पष्टीकरण: समजा एका व्यक्तीला गोड पदार्थांची खूप आवड आहे. त्याने निश्चय केला की तो आजपासून गोड खाणार नाही. त्याच्या निश्चयामुळे गोड पदार्थ (विषय) त्याच्यासमोरून दूर होतील किंवा तो स्वतः त्यांना स्पर्श करणार नाही. म्हणजेच, 'निराहारस्य' (उपभोग न घेणाऱ्या) त्या 'देहिनः' (शरीरधारी जीवाचे) 'विषयाः' (विषय) 'विनिवर्तन्ते' (दूर होतात).

परिणाम: बाह्य इंद्रिये शांत झाली तरी, 'रसवर्जम्' - म्हणजेच त्या विषयांची 'रुची' किंवा 'वासना' मात्र त्याच्या मनात तशीच कायम राहते. तो गोड पदार्थ खात नसला तरी, त्याचे मन सतत त्या पदार्थाचा विचार करत राहते, 'कधी खाईन' याची इच्छा मनात ठेवते. हीच इच्छा, हेच आकर्षण म्हणजे 'रस' होय. हा 'रस' म्हणजेच आसक्ती होय. ही आसक्ती जोपर्यंत आहे, तोपर्यंत संयम तात्पुरता असतो, तो कधीही मोडू शकतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-24.10.2025-शुक्रवार.
===========================================