श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २:-- श्लोक-५९- विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः-2-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-५९-

विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २‑५९॥

२. रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ (परमात्म्याचा अनुभव झाल्यावर रसही निवृत्त होतो)

'रसवर्जम्' (वासना कायम) या पहिल्या अवस्थेवर खरा उपाय या दुसऱ्या चरणात सांगितला आहे.

'परं दृष्ट्वा' म्हणजे 'परम तत्त्व पाहिल्यावर' किंवा 'परमात्म्याचा अनुभव घेतल्यावर'. येथे 'परम' म्हणजे परब्रह्म, परम आनंद किंवा आत्मतत्त्व होय. हा सर्वोच्च आध्यात्मिक अनुभव आहे, ज्याला आत्मसाक्षात्कार किंवा ईश्वरी अनुभूती म्हणतात.

जेव्हा साधकाला परमात्म्याचा, जो सर्वोच्च आनंद आणि शाश्वत सत्य आहे, त्याचा अनुभव येतो, तेव्हा तो अनुभव इतका मधुर आणि परिपूर्ण असतो की, त्यासमोर जगातील सर्व विषयोपभोग अगदी तुच्छ वाटू लागतात.

'रसोऽप्यस्य निवर्तते': परमात्म्याच्या या श्रेष्ठतम अनुभवामुळे, विषयांमधील 'रस' (आसक्ती/वासना) आपोआप निवृत्त होते, म्हणजे कायमची नष्ट होते.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण: पहिल्या उदाहरणाप्रमाणे, गोड खाण्याची वासना असलेला माणूस. तो जेव्हा बाह्य प्रयत्न करून गोड खाणे थांबवतो, तेव्हा वासना टिकून राहते. परंतु, जेव्हा त्याला 'परं' म्हणजेच परम तत्त्वाचा, आत्मिक आनंदाचा अनुभव होतो, तेव्हा त्याला कळते की गोड पदार्थातील क्षणिक आणि तुटपुंज्या आनंदापेक्षा आत्मिक आनंद हा कितीतरी पटीने श्रेष्ठ आणि चिरस्थायी आहे. या परम आनंदाची चव लागल्यामुळे, त्याला गोड पदार्थाचा 'रस' आपोआप नाहीसा होतो. आता त्याला गोड न खाण्यासाठी जबरदस्ती करावी लागत नाही; कारण त्याला त्या पदार्थात काहीही आकर्षण वाटत नाही. ही अवस्था म्हणजेच खरे वैराग्य होय.

निष्कर्ष (समारोप आणि सार)
हा श्लोक साधनेतील एक महत्त्वाचा सिद्धांत स्पष्ट करतो:

संयमनाचे स्वरूप: केवळ जबरदस्तीने इंद्रियांना विषयांपासून दूर ठेवणे (दमन) पुरेसे नाही. हठयोगाने विषयांचा त्याग केला तरी, मनातील आसक्ती (वासना) शिल्लक राहते. हा संयम तात्पुरता असतो आणि साधकाची अधोगती होण्याची शक्यता असते (कारण वासना कधीही उसळी मारू शकते).

स्थायी समाधानाचे रहस्य: विषयवासनेवर कायमस्वरूपी विजय मिळवण्यासाठी, त्यापेक्षा उच्च आणि श्रेष्ठ अशा परम आनंदाचा अनुभव घेणे आवश्यक आहे. जेव्हा मन परमात्म्याच्या शाश्वत सुखात रमते, तेव्हा त्याला जगातील क्षणभंगुर भोगांमध्ये रस वाटत नाही.

सच्चा स्थितप्रज्ञ: खरा 'स्थितप्रज्ञ' तोच असतो, जो केवळ विषयांना सोडत नाही, तर परम तत्त्वाला पाहून, अनुभवून, विषयांमधील 'रस' (आसक्ती) सुद्धा कायमस्वरूपी नष्ट करतो. म्हणूनच, आत्मसाक्षात्कार हाच स्थिर बुद्धी प्राप्त करण्याचा आणि वासनामुक्त होण्याचा अंतिम उपाय आहे. हा श्लोक नकारात्मक (विषय सोडणे) नव्हे, तर सकारात्मक (परमात्म्याची प्राप्ती) मार्गाने पूर्ण वैराग्य मिळवण्याचे तत्त्वज्ञान सांगतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-24.10.2025-शुक्रवार.
===========================================