श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २:- श्लोक-६०-यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः-2-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६०-

यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २‑६०॥

मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)
१. आरंभ (Introduction): इंद्रिय-संयमाचे आव्हान
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण स्थितप्रज्ञ (आत्मज्ञानात स्थिर झालेल्या) पुरुषाची लक्षणे सांगत आहेत. मागील श्लोकात (२.५९) त्यांनी सांगितले की निराहार (आहार सोडल्याने) विषयांची आसक्ती वरकरणी दूर होते, परंतु अंतिम शांती आणि आसक्तीचा पूर्ण त्याग केवळ परमतत्त्वाचा अनुभव झाल्यावरच होतो. याच अनुषंगाने, साधकाने केलेल्या प्रयत्नानंतरही इंद्रिये किती धोकादायक ठरू शकतात, हे स्पष्ट करण्यासाठी हा ६०वा श्लोक सांगितला आहे. हा श्लोक साधनेच्या मार्गातील एक महत्त्वाचा धोक्याचा इशारा (Warning) आहे.

२. विवेचन आणि विश्लेषण (Elaboration and Analysis):
अ. 'यततः ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः': यामध्ये तीन महत्त्वाचे शब्द आहेत - 'यततः', 'विपश्चितः', आणि 'कौन्तेय'.

'कौन्तेय' (कुंतीपुत्र): हे संबोधन अर्जुनाला एक प्रेरणा देण्यासाठी वापरले आहे, कारण कुंतीपुत्र हा धैर्यवान आणि पराक्रमी असतो. भगवंत अर्जुनाला सांगतात की, 'तू इतका शक्तिशाली असतानाही इंद्रिये किती बलवान आहेत हे समजून घे.'

'विपश्चितः' (विवेकी/ज्ञानी): 'विपश्चित्' म्हणजे ज्ञानाने युक्त, ज्याला सत्याची जाणीव आहे. असे नाही की तो केवळ अडाणी मनुष्य आहे. तो जाणतो की इंद्रियविषय क्षणभंगुर आणि दुःखाचे कारण आहेत. त्याला चांगले काय आणि वाईट काय याचा पूर्ण विवेक आहे.

'यततः' (प्रयत्न करणारा): नुसता ज्ञानी असूनही उपयोग नाही, तर तो पुरुष इंद्रिय-संयमासाठी, योगाभ्यासासाठी, ध्यानधारणेसाठी कठोर प्रयत्न करत आहे.

सारांश, जो पुरुष अत्यंत विवेकी आहे आणि त्याचबरोबर इंद्रियनिग्रहासाठी सतत प्रयत्नशील आहे, त्यालाही इंद्रियांचा धोका आहे! यामुळे सामान्य साधकाची जबाबदारी किती मोठी आहे हे स्पष्ट होते.

ब. 'इन्द्रियाणि प्रमाथीनि': इंद्रियांना 'प्रमाथीनि' (Promathini) म्हणजे 'मंथन करणारी', 'खळबळ माजवणारी' म्हटले आहे. इंद्रिये शांत नसतात; त्या सतत विषयांची मागणी करतात. ज्याप्रमाणे ताक घुसळून त्यातून लोणी काढले जाते, त्याप्रमाणे इंद्रिये मनाचे मंथन (घुसळण) करतात. इंद्रिये विषयांचे चित्र, आवाज, चव, स्पर्श, गंध अशा तीव्रतेने मनासमोर उभे करतात की मनाची शांती भंग होते. मनाची एकाग्रता, जोपर्यंत ती पूर्णपणे आत्मतत्त्वात स्थिर होत नाही, तोपर्यंत इंद्रियांच्या तीव्र आघातासमोर टिकू शकत नाही. हा क्षोभ इतका तीव्र असतो की तो आत्मनियंत्रणाचा विचारही नष्ट करतो.

क. 'हरन्ति प्रसभं मनः': इंद्रिये मनाला 'प्रसभं' (बलाने, जबरदस्तीने) 'हरन्ति' (ओढून नेतात). येथे 'हरण' हा शब्द खूप महत्त्वाचा आहे. याचा अर्थ इंद्रिये मनाला विचारण्याची संधीही देत नाहीत; ते अचानक आणि बळजबरीने मनाला विषयांच्या आकर्षणाकडे खेचतात. मनाचा विवेक, ज्ञान आणि संयमाचा संकल्प इंद्रियांच्या बळापुढे निष्प्रभ होतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-25.10.2025-शनिवार.
===========================================