श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २:- श्लोक-६०-यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः-3-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६०-

यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २‑६०॥

३. उदाहरणा सहित (Udaharana Sahit): उदाहरणे
उदा. १: महर्षी विश्वामित्र (The Example of Vishwamitra): प्राचीन कथांमध्ये महर्षी विश्वामित्रांचे उदाहरण याचे उत्कृष्ट स्पष्टीकरण आहे. महर्षी विश्वामित्र हे हजारो वर्षे कठोर तपश्चर्या करणारे, मोठे तपस्वी आणि ज्ञानी होते. इंद्रियनिग्रहासाठी ते सतत प्रयत्नशील होते. तरीही, जेव्हा मेनका नामक अप्सरा त्यांच्या तपश्चर्येत विघ्न आणण्यासाठी आली, तेव्हा त्यांच्या 'प्रमाथीनि इन्द्रियांनी' त्यांच्या 'विपश्चित' (ज्ञानी) मनाला 'प्रसभं हरण' केले. क्षणभरासाठी त्यांचा सारा विवेक, तपस्या आणि निग्रह नष्ट झाला आणि ते विषय-भोगात आसक्त झाले. जर विश्वामित्रांसारख्या महापुरुषाला हा धोका असेल, तर सामान्य साधकाची स्थिती काय असेल, हे यातून स्पष्ट होते.

उदा. २: आधुनिक जीवनातील उदाहरण (Modern Life Example): एक व्यक्ती (विपश्चितः) आरोग्याच्या नियमांविषयी पूर्ण माहिती ठेवणारी आणि स्वतःचे वजन कमी करण्याचा (यततः) प्रयत्न करणारी आहे. तिला माहीत आहे की गोड पदार्थ खाणे हानिकारक आहे. पण जेव्हा ती व्यक्ती अतिशय आवडता गोड पदार्थ (उदा. आईस्क्रीम) डोळ्यांनी पाहते (इंद्रिय - डोळा) आणि त्याची कल्पना करते (प्रमाथीनि), तेव्हा तिचे मन (मनः) अचानक त्या पदार्थाकडे खेचले जाते (प्रसभं हरण). तिचे सारे ज्ञान आणि प्रयत्न एका क्षणात बाजूला सारले जातात.

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit):
समारोप (Conclusion): हा श्लोक स्थिरबुद्धीच्या लक्षणांचे वर्णन करताना, साधनेतील सर्वात मोठ्या अडचणीवर प्रकाश टाकतो. इंद्रिय-संयमाचा प्रयत्न करणे आवश्यक आहे, पण केवळ प्रयत्न पुरेसा नाही. इंद्रिये इतकी प्रबळ आहेत की ती ज्ञानाचा आणि प्रयत्नांचाही पराभव करू शकतात. म्हणून केवळ बळावर इंद्रियांना दाबून टाकणे हा अंतिम उपाय नाही, हे भगवंत सूचित करतात.

निष्कर्ष (Inference/Summary): या श्लोकातून साधकाला मिळणारा अंतिम संदेश पुढीलप्रमाणे आहे: इंद्रियांना केवळ दडपून उपयोग नाही, कारण ती दडपल्यास अधिक तीव्रतेने उगवतात (२.५९). त्याऐवजी, मनाला इंद्रियांच्या विषयांपासून पूर्णपणे सोडविण्यासाठी आणि मनाला स्थिरता प्रदान करण्यासाठी एका उत्कृष्ट, उच्चतर लक्ष्याची आवश्यकता आहे.

पुढील श्लोक (२.६१) याच निष्कर्षाकडे घेऊन जातो: केवळ 'नकार' (Negation) महत्त्वाचा नाही, तर 'होकार' (Affirmation) महत्त्वाचा आहे. इंद्रियांना दडपण्याऐवजी, मनाला ईश्वराच्या भक्तीत किंवा आत्मतत्त्वात स्थिर करणे हाच इंद्रियांना कायमचे जिंकण्याचा एकमेव प्रभावी मार्ग आहे. स्थिरता आणि शांती केवळ 'ईश्वरपरायण' झाल्यानेच प्राप्त होते. त्यामुळे साधकांनी आपल्या सर्व प्रयत्नांसोबतच परमेश्वरावर पूर्ण श्रद्धा ठेवून आणि आपल्या अंतिम ध्येयावर मन केंद्रित करून साधना करावी.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-25.10.2025-शनिवार.
===========================================