श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: - श्लोक-६१-तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः-1-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६१-

तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ।
वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २‑६१॥

॥ श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६१ ॥

तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः । वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६१ ॥

SHLOK अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): श्लोकाचा अर्थ
(भगवंत श्री कृष्ण अर्जुनाला सांगतात):

तानि सर्वाणि संयम्य: त्या (इंद्रियांचे) सर्वांचे पूर्णपणे दमन (नियंत्रण) करून,

युक्त आसीत मत्परः: साधकाने (युक्त पुरुषाने) माझ्यामध्ये (परमेश्वरामध्ये) तत्पर होऊन (चित्त एकाग्र करून) बसावे.

वशे हि यस्येन्द्रियाणि: कारण, ज्याची इंद्रिये खरोखर पूर्णपणे त्याच्या ताब्यात (वश) आहेत,

तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता: त्याचीच बुद्धी (प्रज्ञा) स्थिर होते.

श्रीमद्भगवद्गीता - श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): गहन आशय
हा श्लोक स्थिरबुद्धीच्या लक्षणांमध्ये अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा दर्शवतो. पूर्वीच्या श्लोकात (२.६०) भगवंतांनी सांगितले की, प्रयत्नशील आणि विवेकी पुरुषाचे मनसुद्धा ही चंचल इंद्रिये बळजबरीने ओढून नेतात. यावर उपाय म्हणून या श्लोकात सांगितले आहे की केवळ इंद्रिये नियंत्रित करणे पुरेसे नाही, तर ती नियंत्रित करून मन परमेश्वरामध्ये स्थिर करणे आवश्यक आहे.

१. इंद्रियसंयम आणि परमेश्वरात निष्ठा: 'तानि सर्वाणि संयम्य' - बाह्य विषयांकडून इंद्रियांना पूर्णपणे वळवून घ्यायचे आहे. परंतु, केवळ इंद्रिये आवरल्याने मन रिकामे होते आणि पुन्हा विषयांकडे जाण्याची शक्यता असते. म्हणून 'युक्त आसीत मत्परः' हे सांगितले आहे. संयमित इंद्रिये व मन यांनी साधकाने परमेश्वराच्या भक्तीत, ध्यानात किंवा तत्त्वज्ञानाच्या विचारात स्थिर व्हावे. दुसऱ्या शब्दांत, रिकाम्या मनाला उच्च ध्येयाने, परमार्थ साधनेने भरून टाकावे. परमेश्वर हाच अंतिम आश्रय आहे, ही निष्ठा (मत्परः) अत्यंत महत्त्वाची आहे. या निष्ठेमुळे मनाला एक दिशा मिळते आणि ते विषयांकडून विचलित होत नाही.

२. स्थिर प्रज्ञेचा मापदंड: 'वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता' - हा या श्लोकाचा निष्कर्ष आहे. ज्याची इंद्रिये पूर्णपणे त्याच्या अधीन (वश) असतात, त्याचीच बुद्धी 'प्रतिष्ठित' (स्थिर) होते. इथे इंद्रियनिग्रह हे स्थिरबुद्धीचे लक्षण नसून, ते कारण आहे. इंद्रिये वश असणे हा बुद्धी स्थिर झाली आहे, याचा पुरावा आहे. इंद्रिये ताब्यात नसतील, तर बुद्धी स्थिर झाली आहे, असे म्हणणे व्यर्थ आहे. इंद्रियांचा संयम हे स्थिरबुद्धीसाठी पायाभूत आणि अनिवार्य तत्त्व आहे.

स्थिर प्रज्ञा म्हणजेच आत्मज्ञानात, सत्यात निष्ठा. ही प्रज्ञा बाहेरच्या सुख-दु:खांनी डगमगत नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.10.2025-रविवार.
===========================================