श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २:- श्लोक-६२-ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते-

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६२-

ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ।
सङ्गात्संजायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥ २‑६२॥

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ६२

श्लोक:
ध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ६२
ध्यानयोग:

संकटाचा श्लोक:
"ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ।
सङ्गात्संजायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥ २-६२॥"

आरंभ (प्रस्तावना)

श्रीमद्भगवद्गीतेचा दुसरा अध्याय 'सांख्ययोग' या नावाने ओळखला जातो.
या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला निष्काम कर्मयोग, आत्म्याचे अमरत्व आणि 'स्थितप्रज्ञ' (स्थिर बुद्धीचा) पुरुषाची लक्षणे समजावून सांगतात.
श्लोक ६२ हा स्थितप्रज्ञाच्या लक्षणांच्या विवेचनातील पतन-शृंखला (Ladder of Fall) स्पष्ट करणारा अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे.
या श्लोकात इंद्रिय-नियंत्रण न ठेवल्यास व्यक्तीची आध्यात्मिक आणि नैतिक अधोगती कशी होते, याचे टप्प्याटप्प्याने वर्णन केले आहे.

SHLOK अर्थ (प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ)

शब्द (Sanskrit) आणि अर्थ (Marathi):

ध्यायतः – चिंतन करणाऱ्या, विचार करणाऱ्याविषयान्विषयांचे (इंद्रियांचे भोग्य पदार्थ, जसे रूप, रस, गंध, स्पर्श, शब्द)

पुंसः – पुरुषाला (मनुष्याला)

सङ्गः – आसक्ती, आकर्षण, आवडतेषुत्या (विषयांमध्ये)

उपजायते – उत्पन्न होते, निर्माण होते

सङ्गात् – आसक्तीतून

संजायते – निर्माण होतो, जन्म घेतो

कामः – कामना, तीव्र इच्छा, वासना

कामात् – कामनेमुळे, इच्छेतून

क्रोधः – क्रोध, राग

अभिजायते – उत्पन्न होतो, प्रगट होतो

संपूर्ण श्लोकाचा अर्थ

इंद्रियांच्या विषयांचे (भोग्य पदार्थांचे) सतत चिंतन करणाऱ्या पुरुषाला त्या विषयांमध्ये आसक्ती (आकर्षण) निर्माण होते.
आसक्तीतून कामना (तीव्र इच्छा/वासना) निर्माण होते आणि कामना पूर्ण न झाल्यास त्यातून क्रोध (राग) उत्पन्न होतो.
हा श्लोक माणसाच्या दुःख आणि विनाशाचे मूळ बाह्य परिस्थितीत नसून, इंद्रिय-विषयांच्या चिंतनात असल्याचे दर्शवितो.
नियंत्रण जिथे सुरू होते, ते पहिले पाऊल म्हणजे 'चिंतन' थांबवणे.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)

गहन अर्थ/सारहा श्लोक मानवी मनाच्या आणि पतनाच्या मूलभूत कारणाचे अत्यंत वैज्ञानिक व मनोवैज्ञानिक विश्लेषण करतो.
याला 'मनुष्य पतनाची साखळी' (Chain of Ruin) किंवा 'अधोगतीची पायरी' (Ladder of Fall) म्हणतात.
१. चिंतन (Dhyana) हे मूळ कारण:
विषयांचे केवळ पाहणे किंवा ऐकणे इतकेच नव्हे, तर त्यांचे चिंतन करणे (Dhyana) हेच पतनाचे पहिले पाऊल आहे.

जेव्हा मन वारंवार एखाद्या विषय-सुखाचा विचार करते, तेव्हा ते सुख मनात अधिक खोलवर रुजते.

उदाहरण: एखाद्या नवीन आणि महागड्या वस्तूचे वारंवार चिंतन करणे, तिचा उपभोग कसा असेल याची कल्पना करणे.

२. आसक्तीची उत्पत्ती (Sanga):

सततच्या चिंतनाने त्या वस्तूबद्दल किंवा विषयाबद्दल आसक्ती (Sanga) निर्माण होते.

म्हणजे, त्या विषयाशिवाय राहणे अशक्य वाटू लागते.

येथे वस्तू महत्त्वाची नसते, तर त्या वस्तूपासून मिळणारे सुख महत्त्वाचे ठरते.

उदाहरण: महागड्या वस्तूचे चिंतन केल्याने ती वस्तू मिळवण्याची तीव्र आवड (आसक्ती) निर्माण होणे.

३. कामनेचा उदय (Kama):

आसक्ती जेव्हा अधिक तीव्र होते, तेव्हा तिचे कामनेत (Kama - तीव्र इच्छा) रूपांतर होते.

ही 'मला ते हवेच' अशी एक प्रकारची आंतरिक तळमळ असते.

उदाहरण: 'ती वस्तू माझ्याकडे असायलाच हवी' अशी तीव्र, अनिवार इच्छा निर्माण होणे.

४. क्रोध (Krodha) हा परिणाम:

कामनेच्या मार्गात जेव्हा कोणताही अडथळा येतो (उदा. वस्तू न मिळणे, इच्छा पूर्ण न होणे किंवा कोणी विरोध करणे),

तेव्हा ही कामना पूर्ण न झाल्यामुळे, मनातील ऊर्जा अत्यंत नकारात्मक रूपात बाहेर पडते आणि तिचे क्रोधात (Krodha - राग) रूपांतर होते.

उदाहरण: ती वस्तू विकत घेण्याइतके पैसे नसताना येणारा राग किंवा ती वस्तू आपल्या प्रतिस्पर्धकाकडे पाहून आलेला संताप.

हा श्लोक दाखवतो की पतनाची मुळ कारणे बाह्य नसून, अंतर्मनातील चिंतनात आहे.

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत विवेचन

भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, स्थितप्रज्ञ अवस्थेकडे जाण्यासाठी केवळ इंद्रियांना जबरदस्तीने आवरणे पुरेसे नाही.

मन आणि बुद्धीच्या स्तरावर काम करणे आवश्यक आहे.

हा श्लोक योगमार्ग सोडून विषयात रममाण होणाऱ्या साधकाची किंवा सामान्य मनुष्याची अवस्था स्पष्ट करतो.

ध्येय: ध्यायतो विषयान्पुंसः → सङ्ग → काम → क्रोध

निष्कर्ष पुढील श्लोकाकडे जाणारा

हा श्लोक पतनाच्या पहिल्या चार पायऱ्या स्पष्ट करतो: चिंतन → आसक्ती → कामना → क्रोध.

जर साधक इंद्रिय-विषयांचे चिंतन करणे थांबवेल, तर आसक्ती निर्माण होणार नाही;

आसक्ती नसेल तर कामना जन्म घेणार नाही; आणि कामना नसेल तर क्रोधाचा प्रश्नच उद्भवणार नाही.

मुख्य शिकवण: मन हेच बंधन आणि मुक्तीचे कारण आहे.

समारोप (Summary/Inference)

स्थित बुद्धीचा पुरुष (स्थितप्रज्ञ) होण्यासाठी, बाह्यतः इंद्रिये थांबवण्यापेक्षा,

मनात चाललेले विषयांचे चिंतन थांबवणे अधिक महत्त्वाचे आहे.

साधकाने आपले मन विषयांऐवजी परमेश्वराच्या चिंतनात किंवा आत्म्याच्या स्वरूपाच्या चिंतनात गुंतवावे.

शेवटची शिकवण: मन नियंत्रित केल्यास पतनाची संपूर्ण साखळी तुटते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-27.10.2025-सोमवार. 
===========================================