संत सेना महाराज-स तु बाल्यं समारभ्य साधुसेवापरायणः-1-

[Atul Kaviraje]

                        "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

जन्मकाळ-

भगवद्भक्त सेनाजींचा जन्म बुंदेलखंडात रेवा संस्थानची राजधानी बांधवगड येथे इसवी सन १२७८ साली झाला. (भगवद्भक्त सेनाजी चरित्र भ० कृ० मोरे) 'श्री क्षीरसैन बंशप्रकाश' या ग्रंथाच्या आधारे त्यांनी मिती वैशाख वद्य १२ रविवार विक्रम संवत् १३५७ हा जन्मकाळ निश्चित केला आहे. संत सेनाजीचा काळ हा शके १२०० ते १२८० (इसवी सन १२७२ ते १३५८) असा असावा असे. पां० ना० कुलकर्णी (प्रस्तावना 'सेना म्हणे') यांचे स्पष्ट मत आहे. तसेच ते म्हणतात, "सेनाजी हे पूर्णाशाने मराठी संत असून त्यांचे वास्तव्य मुख्यतः महाराष्ट्रात होते. अशी माझी भूमिका आहे." (पृ० क्र० २ व ३) सेनाजींच्या वडिलांचे नाव देविदास व आईचे नाव प्रेमकुंवरबाई, याशिवाय अजून दोन नावाचा उल्लेख काही चरित्रकारांनी केलेला दिसतो.

जन्मस्थळाच्या संदर्भात अनेक मते आहेत. महाराष्ट्राबाहेर पंजाब प्रांत अमृतसर येथे (सोहलठटही) चौदाव्या शतकात जन्म झाला. 'श्रीसेन प्रकाश' या हस्तलिखित बाडामध्ये त्यांचा जन्म राजपुतान्यात झाला, असा उल्लेख आहे. 'कल्याण मासिक गोरखपुर यामध्ये १३ व्या शतकात बोधगड राज्यात सेनाजीचा जन्म झाला असा उल्लेख आहे

वरीलप्रमाणे आपआपल्या पद्धतीने संशोधक, अभ्यासक, लेखकांनी ग्रंथाच्या हस्तलिखितांच्या, संशोधनाच्या आधारे पंजाब, मध्यप्रदेश, गुजराथ, राजपुताना यासारख्या ठिकाणी जन्माची ठिकाणे सांगितली आहेत. संत सेना महाराजांच्या संदर्भामध्ये त्यांचे जन्म स्थळ व काळ या बाबतीत

कोठेही एकमत दिसत नाही, अनेकदा या बाबी एखाद्या धूसर कथेसारख्या व अस्पष्ट जाणवतांना दिसतात. परंतु त्याच्या जीवनचरित्र कथेच्या बाबतीत मात्र एकाच प्रसंगाभोवती संपूर्णतः सर्व जण गुंतलेले दिसतात. अर्थात या कथेला किती आधार आहे, हे स्पष्टपणे सांगता येणार नाही, परंतु ही कथा अनेक जुन्या संस्कृत भक्तमालामधून, भक्तविजयकार (३४व्या अध्यायात) महिपतीबुवा ताहराबादकर, जीमेन प्रकश ओवीबद्ध राजपुतान्यातील हस्तलिखित, गोरखपूरचे कल्याण मासिक, ग्वाल्हेरचे रा० ब० चिंतामणराव वैद्य, यांनी लिहिलेले चरित्र. श्री सेना सागर ग्रंथ, भगवद्भक्त सेनाजी चरित्र – भ० कृ० मोरे, श्रीक्षेमराज. श्री ध्रुवदास लिखित-भक्त नामावली ग्रंथ, संत सेनामहाराज – अभंगगाथा, संपादक श्रीधर गुळवणे, शिंदे रामचंद्र, पुणे, श्री संत सेनामहाराज चरित्र व काव्य, अहिरराव सुमन (प्रबंधिका) यांसारख्या सर्व संदर्भ ग्रंथातून जी जीवन चरित्राची माहिती मिळते. त्या आधारावरून त्यांचे जीवनचरित्र खालीलप्रमाणे मांडलेले आहे.

१३ व्या शतकात रेवा संस्थानामधील वाघेला रजपूत वंशाचे राजे राज्य करीत होते. आज जो मध्यप्रदेश म्हणून ओळखला जाणारा प्रांत आहे. यामध्ये रेवा संस्थानचा समावेश होतो. या संस्थानात 'बांधवगड' नावाचा एक मजबूत बांधणीचा किल्ला आहे. तो कैमूरच्या डोंगरावर बांधला होता. आज तो पडक्या अवस्थेत आहे. हा किल्ला म्हणजे रेवा संस्थानची राजधानी, वाघेला वंशातील महाराजा रामराजा(रामसिंह) राज्य करीत होता.

या राजाच्या पदरी देविदास नावाचा एक न्हावी होता. तो राजाच्या सेवेत राहून केस-दाढी करणे, अंगमर्दन करणे यांसारखी कामे राजसेवा म्हणून करीत होता. तो ईश्वराची भक्ती करीत असे. तो स्वभावाने धार्मिक व सात्त्विक होता. राजांचे नित्यकर्म करताना, उरकताना राजांसमवेत धार्मिक विषयांवर त्यांची सखोल चर्चा होत असे. त्यामुळे राजाच्या मनात देविदासाविषयी अतिशय अभिमान होता. देविदास व त्याची पत्नी घरी आलेल्या प्रत्येक साधुसंतांचे आदरातिथ्य करीत असत.

स्वामी रामानंद हे देविदासाचे गुरू होते. स्वामींच्या आशीर्वादाने या दापत्याच्या पोटी इसवी सन १२७८ (इसवी सन १३०१) मध्ये सेनाज्जींचा जन्म झाला.

बालपण-

सेनार्जींचे आईवडील मूळात धार्मिकवृत्तीचे असल्याने सेनार्जींचे संपूर्ण कुटुंब धार्मिक वातावरणात एकरूप झालेले असे. त्यामुळे सेनार्जींना बालपणापासून भगवद्भक्तीची गोडी लागू लागली. वडिलांबरोबर रोज ते मंदिरात कथा-कीर्तनास व भजनास जात असत. घरी आलेल्या भक्तांसमवेत वडिल सतत धार्मिक चर्चा करीत, ही चर्चा सेनाजी लक्षपूर्वक ऐकत असत. त्यांना बालपणापासून संतसंगतीने ईश्वराच्या भक्तीचा ओढा लागलेला होता.

'सेना म्हणे या ग्रंथाच्या संपादनामध्ये माधवराव सूर्यवंशी सेनाजींच्या बालपणातील वैशिष्ट्यांबाबत संदर्भ देतात, "श्री चंद्रदत्तविरचित 'संस्कृत भक्त माला' यामध्ये त्या संदर्भामध्ये खालीलप्रमाणे उल्लेख सापडतो.

     "स तु बाल्यं समारभ्य साधुसेवापरायणः।

     सेनो लब्ध्वा धनं सर्व दीनेभ्यश्च ददौरूद्रा॥"

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ

अभंग: "स तु बाल्यं समारभ्य साधुसेवापरायणः। सेनो लब्ध्वा धनं सर्व दीनेभ्यश्च ददौरूद्रा॥"

आरंभ (प्रस्तावना/Introduction)
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक थोर संत होते. ते संत नामदेव आणि संत ज्ञानेश्वर यांच्या समकालीन होते. त्यांचे अभंग भक्ती, वैराग्य आणि समाजसेवेचा आदर्श दर्शवतात. प्रस्तुत अभंग हा संत सेना महाराजांच्या परोपकारी वृत्तीवर आणि त्यांच्या जीवनशैलीवर प्रकाश टाकतो. या अभंगामध्ये त्यांच्या बालपणापासून ते दीन-दुबळ्यांसाठी केलेल्या त्यागाचे आणि समर्पणाचे वर्णन आहे, ज्यामुळे ते केवळ संत नव्हे, तर 'साधुसेवापरायण' आणि 'दानशूर' म्हणून ओळखले जातात. हा अभंग त्यांच्या निःस्वार्थ सेवेचा आणि भगवत भक्तीचा आदर्श सांगतो.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Meaning and Extensive Elaboration of Each Stanza)
कडवे (Stanza): "स तु बाल्यं समारभ्य साधुसेवापरायणः।"


--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-27.10.2025-सोमवार. 
===========================================