श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २: -श्लोक-६४-रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन-2

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-६४-

रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् ।
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ २‑६४॥

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)
१. आरंभ (Arambh) - स्थिर बुद्धीचा आधार

हा श्लोक स्थिर बुद्धीच्या (स्थितप्रज्ञ) लक्षणांच्या वर्णनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
भगवंत यापूर्वी सांगतात की विषयांचे चिंतन केल्याने आसक्ती निर्माण होते,
आसक्तीमुळे काम (इच्छा), कामामुळे क्रोध, क्रोधातून मोह,
आणि मोहातून स्मृतीचा नाश होऊन बुद्धीचा नाश होतो.

हा श्लोक त्या विनाशापासून वाचण्याचा आणि शांती मिळवण्याचा उपाय सांगतो.

२. विवेचन (Vivechan) - नियंत्रणाची कला

या श्लोकात दोन मुख्य गोष्टींवर भर दिला आहे:

(अ) आत्मवश्यैर्विधेयात्मा (मनाचे नियंत्रण)
'विधेयात्मा' म्हणजे ज्याने स्वतःच्या आत्म्याला (मनाला) व्यवस्थित नियंत्रित केले आहे.
हा पुरुष केवळ इंद्रियांना दाबत नाही, तर त्यांच्या मूळ प्रेरणांवर — म्हणजेच मनावर — नियंत्रण ठेवतो.
जेव्हा मन पूर्णपणे वश होते, तेव्हा इंद्रिये आपोआप शिस्तीत राहतात.

(ब) रागद्वेषवियुक्तैस्तु (आसक्ती आणि अनासक्ती)
राग म्हणजे 'मला हे हवे आहे' आणि द्वेष म्हणजे 'मला हे नको आहे'.
जगातील प्रत्येक क्रिया या दोन भावनांभोवती फिरते.

उदाहरण (Udaharana Sahit):

एखाद्या माणसाला गोड पदार्थ (विषय) खूप आवडतो (राग),
पण मधुमेहामुळे तो खाऊ शकत नाही, तेव्हा तो दुःखी होतो (प्रसन्नता भंग).
याउलट, स्थिर बुद्धीचा पुरुष गोड पदार्थ खातो, पण न मिळाल्यास त्याला खेद वाटत नाही,
कारण त्याचे मन त्या पदार्थाशी आसक्त नसते.

तो इंद्रियांना विषयांमध्ये वावरण्याची परवानगी देतो (चव घेतो),
परंतु मनाने अलिप्त राहतो.
तो विषयांना उपयोगी मानतो, भोगाचे साधन नाही.
तो "खाण्यासाठी जगत" नाही, तर "जगण्यासाठी खातो".

(क) प्रसादमधिगच्छति (प्रसन्नता आणि शांती)
राग आणि द्वेषाचा त्याग केल्यामुळे मन शांत, निर्मळ आणि प्रसन्न राहते.
'प्रसाद' म्हणजे आत्मिक शांती.
ज्याप्रमाणे शांत तलावात प्रतिबिंब स्पष्ट दिसते,
त्याचप्रमाणे राग-द्वेषरहित शांत चित्तात आत्मतत्त्वाचे ज्ञान स्पष्ट होते.

चित्तवृत्ती शांत झाल्यामुळे बुद्धी शुद्ध होते आणि निर्णयक्षमता वाढते.
ही शांती कोणत्याही बाह्य घटनेवर अवलंबून नसते —
ती शाश्वत आणि आंतरिक असते.

३. समारोप (Samarop) - स्थितप्रज्ञाचे अंतिम स्वरूप

हा श्लोक कर्मयोगाचा उत्कृष्ट सिद्धांत आहे.
तो कर्मत्यागाऐवजी फलाशेचा त्याग करण्याची शिकवण देतो.
स्थितप्रज्ञ मनुष्य जगात राहतो, सर्व कामे करतो,
पण त्याचे मन आतून साक्षीदार असते.

त्याचे शरीर क्रिया करते, पण मन अलिप्त राहते.
या अलिप्ततेतूनच त्याला चिरस्थायी प्रसन्नता मिळते.

४. निष्कर्ष (Nishkarsha) - आजच्या जीवनासाठी संदेश

आजच्या धकाधकीच्या जीवनात,
जिथे आपल्याला सतत अनेक विषयांचा (टीव्ही, सोशल मीडिया, खाद्यपदार्थ) सामना करावा लागतो,
तिथे या श्लोकाचे महत्त्व खूप आहे.

आपण वस्तूंचा वापर करावा, पण वस्तू आपल्याला वापरू नयेत.
आपले मन नेहमी आपल्या नियंत्रणात असले पाहिजे.
"विषय उपभोगू नका, पण विषयांना तुम्हाला उपभोगू देऊ नका."
हेच या श्लोकाचे अंतिम आणि कल्याणकारी तत्त्व आहे.

✨ || इति श्रीमद्भगवद्गीता अध्याय २ – श्लोक ६४ समाप्त || ✨

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-29.10.2025-बुधवार.
===========================================