चाणक्य नीति प्रथम अध्याय - प्रणम्य शिरसा विष्णु प्रैलोक्याधिपति प्रभुम्-1-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

प्रणम्य शिरसा विष्णु प्रैलोक्याधिपति प्रभुम् ।
नानाशास्त्रोद्धृतं वक्ष्ये राजनीतिसमुच्चयम् ।।१।।

अर्थ- तीनो लोको के स्वामी सर्वशक्तिमान भगवान विष्णु को नमन करते हुए मै एक राज्य के लिए नीति शास्त्र के सिद्धांतों को कहता हूँ। मै यहसूत्र अनेक शाखों का आधार ले कर कह रहा हूँ।

Meaning: Humbly bowing down before the almighty Lord Sri Vishnu, the Lord of the three worlds, I recite maxims of the science of political ethics (niti) selected from the various satras (scriptures).

🙏 चाणक्य नीती - प्रथम अध्याय 🙏

श्लोक १:प्रणम्य शिरसा विष्णुं त्रैलोक्याधिपतिं प्रभुम् ।नानाशास्त्रोद्धृतं वक्ष्ये राजनीतिसमुच्चयम् ।।१।।

प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):
१. प्रणम्य शिरसा विष्णुम् * अर्थ: विष्णूंना (परमेश्वराला) शिरसा (मस्तक नमवून) प्रणाम करून. * (विष्णुम् = भगवान विष्णूंना; शिरसा = डोक्याने, मस्तक नमवून; प्रणम्य = प्रणाम करून, नमस्कार करून).

२. त्रैलोक्याधिपतिं प्रभुम् * अर्थ: जे तिन्ही लोकांचे (स्वर्ग, मृत्यू आणि पाताळ) स्वामी (अधिपती) आणि समर्थ (प्रभु) आहेत. * (त्रैलोक्याधिपतिं = तिन्ही लोकांचे स्वामी/अधिपती; प्रभुम् = सामर्थ्यवान/समर्थ).

३. नानाशास्त्रोद्धृतं वक्ष्ये * अर्थ: अनेक (नाना) शास्त्रांमधून (नीतिग्रंथातून) काढलेले (उद्धृत केलेले) सार मी सांगणार आहे. * (नानाशास्त्रोद्धृतं = अनेक शास्त्रातून काढलेले सार; वक्ष्ये = मी सांगतो/सांगणार आहे).

४. राजनीतिसमुच्चयम् * अर्थ: जे राजनीतीचा (जीवननीतीचा) संग्रह (समुच्चय) आहे. * (राजनीतिसमुच्चयम् = राजनीतीचा (आणि व्यवहारनीतीचा) संग्रह/संचय).

एकूण अर्थ: तिन्ही लोकांचे स्वामी आणि समर्थ असलेल्या भगवान विष्णूंना मस्तक नमवून प्रणाम करून, मी अनेक शास्त्रांमधून काढलेले सार (निष्कर्ष), जो राजनीतीचा (आणि व्यवहारनीतीचा) संग्रह आहे, तो सांगणार आहे.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): सखोल भाव आणि सार
हा श्लोक म्हणजे आचार्य चाणक्यांनी आपल्या महान ग्रंथाच्या (चाणक्य नीती) आरंभी केलेले मंगलाचरण आहे. कोणत्याही महत्त्वपूर्ण कार्याची सुरुवात करताना ईश्वराला नमस्कार करण्याची भारतीय परंपरा चाणक्यांनी येथे जपली आहे.

१. ईश्वर निष्ठा आणि नम्रता: चाणक्यांसारखे थोर विद्वान, ज्यांच्या बुद्धिमत्तेवर आणि ज्ञानावर आजही जग विश्वास ठेवते, त्यांनी ग्रंथाची सुरुवात करताना भगवान विष्णूंना (जे सृष्टीचे पालक आणि आधारस्तंभ आहेत) प्रणाम केला आहे. यातून त्यांची ईश्वर निष्ठा, विनम्रता आणि हे ज्ञान ईश्वरी कृपेमुळेच प्रकट होत आहे, ही भावना दर्शविली जाते. स्वतःच्या ज्ञानाचा अहंकार न बाळगता, ते परमशक्तीला वंदन करतात.

२. कार्याची विशालता: 'त्रैलोक्याधिपतिं प्रभुम्' असे विशेषण वापरून, चाणक्यांनी सूचित केले आहे की ज्या ग्रंथाची निर्मिती होत आहे, त्याचे महत्त्व केवळ तात्कालिक किंवा एका राज्यापुरते नाही, तर ते त्रैलोक्यातील सर्व मानवांसाठी आणि जीवनातील सर्व स्तरांसाठी लागू आहे. विष्णू हे विश्वाचे नियामक असल्यामुळे, त्यांच्या आधाराने सांगितलेली नीती सुद्धा सार्वकालिक आणि सार्वत्रिक असेल.

३. ज्ञानाची गाळणी (Sifting of Knowledge): 'नानाशास्त्रोद्धृतं वक्ष्ये' या ओळीतून चाणक्यांनी आपल्या नीतीशास्त्राचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य सांगितले आहे. त्यांनी कोणताही नवा सिद्धांत स्वतःच्या मनाने बनवला नाही, तर अनेक प्राचीन आणि महत्त्वपूर्ण नीतिशास्त्रे, धर्मग्रंथ, अर्थशास्त्र आणि वेदान्त यांचा सखोल अभ्यास केला. या सर्व शास्त्रांमधील उपयोगी, व्यावहारिक आणि जीवनावश्यक सार (निष्कर्ष) त्यांनी एकत्रित करून या नीती-ग्रंथात मांडला आहे. हे म्हणजे अनेक दुधातून काढलेले लोणी किंवा अनेक फुलातून काढलेला मध होय.

४. विषयाचे स्पष्टीकरण: 'राजनीतिसमुच्चयम्' या शब्दातून ग्रंथाचा उद्देश स्पष्ट होतो. 'राजनीती' म्हणजे केवळ राजा आणि राज्यकारभार नाही, तर प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनातील व्यवहार नीती आणि जीवनाचे व्यवस्थापन (Management of Life) होय. हा ग्रंथ म्हणजे यशस्वी, सुखी आणि नीतिपूर्ण जीवन जगण्यासाठी आवश्यक असलेल्या नियम-तत्त्वज्ञानाचा संग्रह आहे.

प्रत्येक ओळीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, Extensive, and Lengthy Elaboration/Analysis of each LINE in Marathi):

१. आरंभ (Introduction): मंगलाचरण आणि प्रेरणा
आचार्य चाणक्य, ज्यांना कौटिल्य किंवा विष्णुगुप्त म्हणूनही ओळखले जाते, यांनी 'चाणक्य नीती' या ग्रंथाची रचना केली. हा ग्रंथ म्हणजे मानवी जीवनातील धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष या चारही पुरुषार्थांसाठी मार्गदर्शन करणारा दीपस्तंभ आहे. पहिल्याच श्लोकात चाणक्यांनी ग्रंथाची सुरुवात अत्यंत प्रभावी आणि अर्थपूर्ण पद्धतीने केली आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.10.2025-गुरुवार.
===========================================