कबीर दास-दुख में सुमरिन सब करे, सुख में करे न कोय-1-

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

कबीर दास जी के दोहे आज के समय में भी बहुत ज्ञानवर्धक है, जिनमें भक्ति की प्रधानता स्पष्ट रूप से दृष्टिगत होती है। परंतु कबीर दास जी ने इन दोहों की रचना तत्कालीन समाज के उत्थान के लिए किया था।

दुख में सुमरिन सब करे, सुख में करे न कोय ।
जो सुख में सुमरिन करे, दुख काहे को होय॥१॥

भावार्थ- कबीर दास जी कहते हैं, कि दुःख में भगवान का स्मरण तो सभी करते हैं, सुख में कोई याद नहीं करता है। यदि सुख में भी भगवान का स्मरण किया जाये तो दुःख होगा ही क्यों।

🙏 संत कबीर दास जी का दोहा - भक्ती आणि स्मरण 🙏

दोहा क्रमांक १: दुख में सुमरिन सब करे, सुख में करे न कोय । जो सुख में सुमरिन करे, दुख काहे को होय॥

प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):
१. दुख में सुमरिन सब करे, * अर्थ: दुःखाच्या वेळी (संकटात) परमेश्वराचे स्मरण (सुमरिन) सगळेच करतात, (म्हणजेच देवाला आठवतात).

२. सुख में करे न कोय । * अर्थ: पण सुखाच्या काळात मात्र (ते स्मरण, ती भक्ती) कोणीही करत नाही.

३. जो सुख में सुमरिन करे, * अर्थ: जो मनुष्य सुखाच्या दिवसांतही परमेश्वराचे स्मरण (भक्ती) करतो,

४. दुख काहे को होय॥ * अर्थ: तर त्याला दुःख (कष्ट, संकट) कशाला होईल? (अर्थात, त्याला दुःख कधीच होणार नाही).

एकूण अर्थ: कबीर म्हणतात की, दुःखात असताना प्रत्येक जण देवाला आळवतो, पण सुखात असताना कोणालाही देवाची आठवण होत नाही. जर मनुष्य सुखाच्या काळातही देवाला विसरला नाही आणि त्याचे नित्य स्मरण करत राहिला, तर त्याला भविष्यात दुःख किंवा संकटे कधीच येणार नाहीत.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): सखोल भाव आणि सार
हा दोहा मानवी स्वभावावर अत्यंत मार्मिक भाष्य करतो. कबीर दास जी यांनी तत्कालीन समाज सुधारण्यासाठी लिहिलेल्या या दोह्याचा मूळ भावार्थ 'सातत्यपूर्ण आणि निस्वार्थ भक्ती' हा आहे:

१. मानवी स्वभावाचे निरीक्षण: कबीर म्हणतात की, मानव हा स्वार्थी आहे. तो देवाला केवळ संकटमोचक मानतो. जेव्हा जीवनात काहीतरी वाईट घडते, तेव्हाच त्याला देवाचे स्मरण होते. सुखाच्या काळात तो स्वतःच्या सामर्थ्यावर आणि प्राप्त झालेल्या भौतिक वस्तूंच्या आनंदावर मग्न होतो आणि ईश्वराला विसरतो.

२. स्मरण (सुमरिन) म्हणजे काय?: 'सुमरिन' म्हणजे केवळ तोंडातून देवाचे नाव घेणे नव्हे. सुमरिन म्हणजे सतत परमेश्वराशी जोडलेले राहणे, त्याला आपल्या सर्व कर्मांचा आधार मानणे. याचा अर्थ आहे की, सुखात असताना अहंकार न बाळगणे, आपले यश हे ईश्वरी कृपेचे फल आहे, याची जाणीव ठेवणे.

३. सुखातील स्मरण आणि त्याचे फल: जो मनुष्य सुखातही देवाचे स्मरण करतो, तो दोन गोष्टी साधतो: * अनासक्ती: सुखात देवाचे स्मरण ठेवल्याने तो सुखाशी आसक्त होत नाही, ज्यामुळे भविष्यात ते सुख दूर झाल्यावर दुःख होत नाही. * सतर्कता: परमेश्वराचे स्मरण म्हणजेच धर्म आणि नीतीचे स्मरण. अशा वेळी मनुष्य चुकीची कर्मे (पाप) करत नाही, ज्यामुळे त्याला भविष्यात त्या कर्मांचे वाईट फळ (दुःख) भोगावे लागत नाही.

४. दुःखाचे मूळ: दुःख तेव्हा होते, जेव्हा माणूस सुख-दुःखातील समभाव गमावतो आणि सुखात असताना भविष्यातील दुःखाची बीजे अधर्म आणि अहंकारातून पेरतो. सुखात स्मरण केल्याने ही बीजे पेरली जात नाहीत, म्हणून त्याला दुःख होत नाही.

प्रत्येक ओळीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, Extensive, and Lengthy Elaboration/Analysis of each LINE in Marathi):
१. आरंभ (Introduction): दोह्याचे महत्त्व
संत कबीर दास जींचे हे वचन केवळ एक धार्मिक उपदेश नाही, तर मानवी जीवनाच्या मनोविज्ञानाचे आणि कर्म-सिद्धांताचे स्पष्टीकरण आहे. कबीर सांगतात की भक्ती ही स्वार्थामुळे नसावी, तर ती निसर्गसिद्ध आणि अखंड असावी. या दोह्याद्वारे ते भक्ताला सांगतात की, भक्तीची खरी कसोटी सुखाच्या काळात लागते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.10.2025-गुरुवार.
===========================================