श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २-श्लोक-66-नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना-1

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-66-

नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना।
न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम्।।66।।

न जीते हुए मन और इन्द्रियों वाले पुरुष में निश्चयात्मिका बुद्धि नहीं होती और उस अयुक्त मनुष्य के अन्तःकरण में भावना भी नहीं होती तथा भावनाहीन मनुष्य को शान्ति नहीं मिलती और शान्तिरहित मनुष्य को सुख कैसे मिल सकता है?(66)

🙏 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २ : सांख्ययोग - श्लोक ६६ 🙏
श्लोक

नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना।
न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम्।। ६६।।

SHLOK अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth)

अयुक्तस्य – जो मनुष्य इंद्रियांचे (मन) संयमन करत नाही किंवा जो योगात (ईश्वरप्राप्तीसाठी) स्थिर नाही.
बुद्धिः – निश्चयात्मक बुद्धी (निश्चित ज्ञान, योग्य-अयोग्य ठरवण्याची क्षमता).
न अस्ति – नसते.
न च अयुक्तस्य – आणि (तसेच) इंद्रिय संयमन न करणाऱ्या मनुष्याला,

भावना – आत्म्याच्या स्वरूपाचे चिंतन (सद्भावना, अंतःकरणातील शुद्ध विचार किंवा स्थिर चित्त) नसते.
न च अभावयतः – आणि ज्याला आत्म्याचे चिंतन नाही (ज्याचे चित्त स्थिर नाही),
शान्तिः – त्याला शांती मिळत नाही.
अशान्तस्य – अशांत मनुष्याला (शांती नसणाऱ्याला),

सुखम् – सुख (परम सुख, शाश्वत आनंद).
कुतः – कोठून? (कसे मिळेल?)

संपूर्ण अर्थ

जो पुरुष इंद्रियनिग्रह न केल्यामुळे (योगात) स्थिर नाही,
त्याला निश्चयात्मक बुद्धी (योग्य-अयोग्य ठरवण्याचे सामर्थ्य) नसते.
तसेच, त्या अयुक्त पुरुषाच्या अंतःकरणात आत्मतत्त्वाचे चिंतन
किंवा शुद्ध भावनाही नसते.

आणि ज्याला आत्म्याचे चिंतन नाही, त्याला शांती मिळत नाही;
व अशांत मनुष्याला सुख कसे मिळेल?

🌼 मराठी सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)
आणि संपूर्ण विस्तृत विवेचन (Sampurna Vistrut Vivechan)
📜 आरंभ (Arambh)

श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला
आत्मतत्त्वाचे ज्ञान देऊन 'स्थितप्रज्ञ' (स्थिर बुद्धीचा)
होण्याची महती सांगत आहेत.
या श्लोकात, बुद्धीला स्थिर न ठेवल्यास किंवा इंद्रियांचे संयमन
न केल्यास मनुष्याच्या जीवनात काय परिणाम होतात,
हे स्पष्ट केले आहे.

मागील श्लोकांत भगवंतांनी सांगितले की, इंद्रियांना वश करून विषय
भोगणाऱ्याला प्रसाद (चित्ताची प्रसन्नता) प्राप्त होते
आणि त्या प्रसादाने त्याची बुद्धी स्थिर होते.
या ६६ व्या श्लोकात, या नियमाच्या विपरीत परिणाम सांगितले आहेत.

🔑 विवेचन (Vivechan)
१. 'नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य' (अयुक्त मनुष्याला निश्चयात्मक बुद्धी नसते)

अयुक्त मनुष्य – जो मनुष्य आपल्या मन आणि इंद्रियांवर नियंत्रण ठेवत नाही,
जो सतत बाह्य विषयांमध्ये (धन, कीर्ती, वासना, लोभ इ.) रमलेला असतो,
त्याला 'अयुक्त' म्हटले आहे. 'युक्त' म्हणजे योग साधलेला (ईश्वराशी जोडलेला),
तर 'अयुक्त' म्हणजे वियोग असलेला.

निश्चयात्मक बुद्धी – ही बुद्धी योग्य-अयोग्य, नित्य-अनित्य, सत्य-असत्य
यांचा भेद करून योग्य निर्णय घेते.
अयुक्त मनुष्याचे मन चंचल असल्यामुळे, त्याची बुद्धी
क्षणोक्षणी बदलणाऱ्या इंद्रियविषयांमध्ये गुंतून राहते.

त्यामुळे तो कशावरही निश्चित व स्थिर राहू शकत नाही.
त्याचे विचार सतत बदलतात, आणि कोणतेही काम तो
एकाग्रतेने करू शकत नाही.

उदाहरण: ज्या विद्यार्थ्याचे मन अभ्यासाऐवजी खेळ, मोबाईल किंवा
अन्य गोष्टींमध्ये अधिक गुंतलेले असते,
त्याला अभ्यासात निश्चित दिशा मिळत नाही.
तो कधी हे पुस्तक वाचेल, तर कधी दुसरे.

त्याची बुद्धी स्थिर नसल्याने तो योग्य निर्णय घेऊ शकत नाही
आणि त्याचे अंतिम ध्येय साधता येत नाही.

२. 'न चायुक्तस्य भावना' (अयुक्त पुरुषाला आत्म्याचे चिंतन/शुद्ध भावना नसते)

भावना (आत्म-चिंतन): येथे 'भावना' या शब्दाचा अर्थ सद्भावना,
शुद्ध विचार किंवा आत्मतत्त्वाचे चिंतन असा आहे.
चित्ताची एकाग्रता व शुद्धता ही 'भावना' आहे.

ज्यांचे मन इंद्रियांच्या अधीन असते,
ते केवळ बाह्य जगातील भोग आणि विषयांविषयी विचार करतात.
अशा मनुष्याच्या अंतःकरणात आत्म्याचे नित्य-अमर स्वरूप,
ईश्वर आणि धर्माचे तत्त्वज्ञान यांविषयी चिंतन करण्याचे
सामर्थ्य किंवा प्रवृत्ती नसते.

कारण: मन आणि इंद्रिये बहिर्मुख (बाहेरच्या जगाकडे) झाल्यामुळे
चित्त इतके अशुद्ध होते की त्याला परमार्थ
किंवा आत्म्याचे ज्ञान करण्याची इच्छाच होत नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.10.2025-शुक्रवार
===========================================