संत सेना महाराज-एका स्वधर्म विचार। धंदा करी दोन प्रहर-1-

[Atul Kaviraje]

                        "संत चरित्र"
                       ------------

        संत सेना महाराज-

गोष्ट गुप्त होती, ती केवळ राणी व सेनार्जीना माहीत होती. राजाला कुष्ठरोगाची बाधा होती. हा रोग घालविण्यासाठी ते अनेक औषधोपचार करीत असत. सेनामहाराजांचा रोजचा कार्यक्रम ठरलेला असे. सकाळी पूजाअर्चा, नामचिंतन, भजन करीत. नंतर काखोटीस धोकटी घेऊन व्यवसायासाठी घराबाहेर पडत. व्यवसायातील कुशलता, स्वभावातील विनम्रता व जातिपातीचा कसलाही विचार मनात न आणता भेदभाव न मानता, सर्वांशी आदरभावाने, आस्थापूर्वक श्मश्रूकार्य सेवा म्हणून करीत. राजाच्या दरबारी वेळेप्रमाणे थोडाही उशीर न करता हजर राहून राजसेवा करीत. दाढी करून तेल लावून, उटणे चोळून स्नान घालीत. सर्व कर्म आटोपल्यावर घरी येऊन पुनःश्च स्नान करीत. सेनाजी या सद्भात सांगतात,

     "एका स्वधर्म विचार। धंदा करी दोन प्रहर ।

     सांगितले साचार। पुराणान्तरी ऐसे हैं ॥

     करुनिया स्नान। मुखी जपे नारायण।

     मागुती न जाण। शिवू नये धोकटी ॥"

🙏 संत सेना महाराज यांचा अभंग : कर्म आणि भक्तीचा समन्वय 🙏

हा अभंग संत सेना महाराजांनी कर्म आणि भक्ती यांचा योग्य समन्वय कसा साधावा,
याचा आदर्श आणि व्यावहारिक उपदेश करण्यासाठी रचला आहे.

🕉� अभंग:

"एका स्वधर्म विचार।
धंदा करी दोन प्रहर ।
सांगितले साचार।
पुराणान्तरी ऐसे हैं ॥

करुनिया स्नान।
मुखी जपे नारायण।
मागुती न जाण।
शिवू नये धोकटी ॥"

१. प्रत्येक कडव्याचा अर्थ (Pratyek Kadvayacha Arth)
🪔 कडवे पहिले:

एका स्वधर्म विचार।
प्रथम आपल्या (जातीनुसार किंवा स्वभावानुसार असलेल्या)
कर्तव्याचा (व्यवसायाचा) विचार करावा.

धंदा करी दोन प्रहर ।
आणि आपला व्यवसाय (उदरनिर्वाहाचे कार्य)
केवळ दोन प्रहर (सुमारे ६ तास) करावा.

सांगितले साचार।
हे सत्य (खरे) आहे,

पुराणान्तरी ऐसे हैं ॥
कारण पुराणांमध्ये (धर्मग्रंथांमध्ये) याच प्रकारे सांगितले आहे.

अर्थ:
प्रथम आपल्या स्वधर्माचे (कर्तव्याचे) चिंतन करून, उदरनिर्वाहासाठी
केवळ दोन प्रहर (दिवसाचा एक छोटा भाग) काम करावे.
कारण हाच योग्य मार्ग असल्याचे पुराणांमध्ये स्पष्टपणे सांगितले आहे.

🌸 कडवे दुसरे:

करुनिया स्नान।
(सकाळी) स्नान (आंघोळ) करून,

मुखी जपे नारायण।
(दिवसाचा उर्वरित वेळ) मुखाने देवाचे नामस्मरण (नामजप) करावा.

मागुती न जाण।
त्यानंतर पुन्हा,

शिवू नये धोकटी ॥
व्यवसायाच्या साधनांना (उदा. न्हाव्याचे साहित्य, म्हणजे धोकटी)
स्पर्शही करू नये.

अर्थ:
सकाळी स्नान करून, दिवसाचा जास्तीत जास्त वेळ मुखाने 'नारायण' (परमेश्वर)
या नावाचा जप करावा. एकदा काम संपल्यावर पुन्हा व्यवसायाच्या साधनांना
(धोकटीला) स्पर्शही करू नये, म्हणजेच पुन्हा व्यवसायात मन गुंतवू नये.

२. सखोल भावार्थ आणि विस्तृत विवेचन (Sakhol Bhavarth ani Vistrut Vivechan)
🌿 आरंभ (Arambh): कर्माचा आणि भक्तीचा समन्वय

संत सेना महाराज स्वतः व्यवसाय करणारे (न्हावी) असल्यामुळे,
त्यांनी आपल्या अभंगातून सामान्य माणसाला 'प्रपंचात राहून परमार्थ'
कसा करावा, याचा एक अतिशय सोपा आणि स्पष्ट मार्ग सांगितला आहे.

या अभंगाचा मुख्य उद्देश कर्मयोग आणि भक्तियोग
यांचा सुंदर समन्वय साधणे हा आहे.

संत सेना महाराज सांगतात की, मनुष्य केवळ कमावण्यासाठी
जन्माला आलेला नाही, तर त्याचे मुख्य कर्तव्य परमार्थ आणि
भगवतप्राप्ती हे आहे; परंतु त्यासाठी प्रपंचाचा त्याग करणे आवश्यक नाही.

🔑 कडवा १: स्वधर्म आणि मर्यादित कर्म

"एका स्वधर्म विचार।
धंदा करी दोन प्रहर ।
सांगितले साचार।
पुराणान्तरी ऐसे हैं ॥"

विवेचन:

'स्वधर्म विचार' — येथे 'स्वधर्म' या शब्दाचा अर्थ
जातीनुसार असलेले कर्तव्य (जसे की सेना महाराजांचा न्हावीचा व्यवसाय)
किंवा आपल्या प्रकृतीनुसार आलेला व्यवसाय असा आहे.

संतांनी नेहमीच भगवतगीतेतील 'स्वधर्म' (आपले कर्तव्य)
पाळण्यावर भर दिला आहे.

संत सेना महाराज सांगतात की, आधी आपल्या कर्तव्याचा विचार करा.
संसार चालविण्यासाठी आणि उदरनिर्वाहासाठी काम करणे हे आवश्यक आहे,
हा तुमचा 'स्वधर्म' आहे.

उदा. (स्वधर्म):
न्हाव्याने हजामत करावी, शेतकऱ्याने शेती करावी,
शिक्षकाने ज्ञानदान करावे — हे सर्व स्वधर्म आहेत.

'धंदा करी दोन प्रहर':
ही या अभंगाची सर्वात महत्त्वाची ओळ आहे.
'दोन प्रहर' म्हणजे अंदाजे ६ तास (दिवसाचे २४ तासांचे ८ प्रहर मानले जातात).
यातून संत महाराज स्पष्टपणे सांगतात की, उदरनिर्वाहासाठी लागणारे काम
दिवसाच्या केवळ एका मर्यादित वेळेत संपवावे.

सखोल भावार्थ:
मनुष्याच्या गरजा मर्यादित असतात; पण त्याची हाव मात्र अमर्याद असते.
ही अमर्याद हाव (लोभ) सोडण्यासाठी, 'पुरे झाले' हे तत्त्व स्वीकारण्यासाठी,
त्यांनी कामाची वेळ मर्यादित ठेवली.

तुम्ही तुमच्या पोटापुरते कमवा आणि त्यापेक्षा जास्त वेळ
परमार्थ व भक्तीसाठी राखून ठेवा — हा उपदेश आहे.

'सांगितले साचार। पुराणान्तरी ऐसे हैं':
संतांनी आपला उपदेश अधिकृत व विश्वसनीय करण्यासाठी
धर्मग्रंथांचा (पुराणांचा) आधार घेतला आहे.

कर्म मर्यादित ठेवून भक्ती करणे हाच धर्मग्रंथांचा मूळ उपदेश आहे,
हे ते स्पष्ट करतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.10.2025-शुक्रवार.
===========================================