चाणक्य नीति प्रथम अध्याय - अधीत्येदं यथाशास्त्रं नरोजानाति सत्तमः-1-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

अधीत्येदं यथाशास्त्रं नरोजानाति सत्तमः ।
धर्मोपदेश विख्यातं कार्याऽकार्य शुभाऽशुभम् ।।२।।

अर्थ- जो व्यक्ति शास्त्रों के सूत्रों का अभ्यास करके ज्ञान ग्रहण करेगा उसे अत्यंत वैभवशाली कर्तव्य के सिद्धांत ज्ञात होगे। उसे इस बात का पता चलेगा कि किन बातों का अनुशरण करना चाहिए और किनका नहीं। उसे अच्छाई और बुराई का भी ज्ञात होगा और अंततः उसे सर्वोत्तम का भी ज्ञानहोगा।

Meaning: That man who by the study of these maxims from the satras acquires a knowledge of the most celebrated principles of duty, and understands what ought and what ought not to be followed, and what is good and what is bad, is most excellent.

🙏 चाणक्य नीती - प्रथम अध्याय, श्लोक २ 🙏

हा श्लोक आचार्य चाणक्यांच्या नीतीमधील 'ज्ञानार्जनाचे महत्त्व' स्पष्ट करतो आणि या नीतीग्रंथाच्या अभ्यासाचे फलित सांगतो.

📜 श्लोक

अधीत्येदं यथाशास्त्रं नरोजानाति सत्तमः ।
धर्मोपदेश विख्यातं कार्याऽकार्य शुभाऽशुभम् ।।२।।

१. प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):
ओळीचे चरण   संस्कृत शब्दार्थ   मराठी अर्थ (शब्दशः)
अधीत्येदं यथाशास्त्रं   इदं यथाशास्त्रम् अधीत्य   हे (नीतीशास्त्र) शास्त्रानुसार (पद्धतशीरपणे) अभ्यास करून,
नरोजानाति सत्तमः ।   नरः सत्तमः जानाति ।   मनुष्य (सर्व) उत्तम ज्ञान प्राप्त करतो.
धर्मोपदेश विख्यातं   धर्मोपदेशविख्यातं (जानाति)   धर्माच्या उपदेशामुळे प्रसिद्ध असलेले (ज्ञान प्राप्त करतो).
कार्याऽकार्य शुभाऽशुभम् ।।   कार्य-अकार्य (च) शुभ-अशुभम् (च)।   काय करावे आणि काय करू नये, तसेच काय चांगले (शुभ) आणि काय वाईट (अशुभ) हे जाणतो.
🪷 संपूर्ण अर्थ:

जो मनुष्य या नीतीशास्त्राचा (किंवा कोणत्याही शास्त्राचा) शास्त्रानुसार सखोल अभ्यास करतो,
तो मनुष्यांमध्ये श्रेष्ठ ठरतो.
त्याला धर्माच्या उपदेशामुळे प्रसिद्ध असलेले योग्य-अयोग्य (काय करावे आणि काय करू नये)
आणि चांगले-वाईट (शुभ-अशुभ) याचे ज्ञान होते.

२. सखोल भावार्थ आणि विस्तृत विवेचन (Sakhol Bhavarth ani Vistrut Vivechan):
🌸 आरंभ (Arambh): नीतीशास्त्राच्या अभ्यासाची आवश्यकताः

आचार्य चाणक्य हे केवळ एक महान राजकारणी किंवा अर्थतज्ज्ञ नव्हते,
तर ते एक महान शिक्षणतज्ज्ञ आणि नीतीचे जाणकार होते.
पहिल्या अध्यायातील या दुसऱ्या श्लोकात, त्यांनी आपल्या नीतीशास्त्राचा अभ्यास करण्याचे महत्त्व सांगितले आहे.
ते सांगतात की, ज्ञान प्राप्त करण्याचा उद्देश केवळ माहिती गोळा करणे नसून, जीवनात 'योग्य आचरण' करणे हा आहे.

🔑 ओळी १: अधीत्येदं यथाशास्त्रं (शास्त्रानुसार सखोल अभ्यास)

विवेचन:
'अधीत्येदं यथाशास्त्रं' म्हणजे केवळ वरवरचे वाचन नाही,
तर पूर्ण पद्धतशीरपणे (यथाशास्त्रम्) आणि मन लावून अभ्यास करणे.
'इदं' म्हणजे येथे चाणक्य नीतीशास्त्र.
कोणत्याही शास्त्राचे ज्ञान तेव्हाच प्रभावी होते, जेव्हा ते योग्य गुरूकडून, योग्य पद्धतीने आणि संपूर्ण श्रद्धेने घेतले जाते.

सखोल भावार्थ:
चाणक्यांना हे सांगायचे आहे की, जीवनात यशस्वी होण्यासाठी आणि श्रेष्ठ निर्णय घेण्यासाठी,
तुम्ही तुमच्या ज्ञानाच्या आधाराला मजबूत करा.
ही नीती केवळ वाचायची नाही, तर ती जीवनात उतरवायची आहे.
जोपर्यंत तुम्ही अभ्यासाला गंभीरपणे घेत नाही, तोपर्यंत तुम्हाला ज्ञानाचे खरे सामर्थ्य प्राप्त होणार नाही.

उदाहरण:
एखाद्या डॉक्टरने केवळ पुस्तके वाचली, पण शस्त्रक्रियेचा प्रत्यक्ष अभ्यास केला नाही, तर त्याचे ज्ञान अपुरे ठरते.
त्याचप्रमाणे, केवळ नीती वाचून फायदा नाही,
तर तिच्या तत्त्वांचा सखोल अभ्यास करून ती आत्मसात करणे आवश्यक आहे.

🔑 ओळी २: नरोजानाति सत्तमः (मनुष्य उत्तम ज्ञान प्राप्त करतो)

विवेचन:
'नरोजानाति सत्तमः' म्हणजे अशा पद्धतशीर अभ्यासाचे फळ.
'सत्तमः' म्हणजे सत् + तम, म्हणजेच 'सर्वात चांगला' किंवा 'मनुष्यांमध्ये श्रेष्ठ'.

सखोल भावार्थ:
चाणक्य हे स्पष्ट करतात की, ज्ञानामुळेच मनुष्य इतर प्राण्यांपेक्षा
आणि इतर सामान्य माणसांपेक्षा श्रेष्ठ ठरतो.
केवळ जन्म किंवा संपत्तीमुळे मनुष्य श्रेष्ठ होत नाही,
तर उत्तम नीतीचे ज्ञान आणि त्यानुसार केलेले आचरण यामुळे तो समाजात 'सत्तम' (श्रेष्ठ) मानला जातो.

उदाहरण:
राजा चंद्रगुप्त मौर्य याला आचार्य चाणक्यांनी शिक्षण आणि नीतीचे ज्ञान दिले.
याच ज्ञानाच्या बळावर तो सामान्य कुटुंबातून येऊनही
एका मोठ्या साम्राज्याचा सम्राट (सत्तमः) बनला.
ज्ञानामुळे त्याला योग्य वेळी योग्य निर्णय घेता आला.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.10.2025-शुक्रवार.
===========================================