चाणक्य नीति प्रथम अध्याय - अधीत्येदं यथाशास्त्रं नरोजानाति सत्तमः-2-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

अधीत्येदं यथाशास्त्रं नरोजानाति सत्तमः ।
धर्मोपदेश विख्यातं कार्याऽकार्य शुभाऽशुभम् ।।२।।

🔑 ओळी ३ आणि ४: धर्मोपदेश विख्यातं कार्याऽकार्य शुभाऽशुभम्

(धर्म, कर्तव्य, योग्य-अयोग्य, चांगले-वाईट)

विवेचन:
'धर्मोपदेश विख्यातं': या अभ्यासाने त्याला धर्माच्या उपदेशात सांगितलेले ज्ञान मिळते.
'धर्म' म्हणजे केवळ पूजा-अर्चा नव्हे, तर मनुष्य म्हणून आचरणात आणायचे कर्तव्य आणि सत्य तत्त्वे.

'कार्याऽकार्य शुभाऽशुभम्': हे ज्ञानाचे अंतिम आणि सर्वात महत्त्वाचे फलित आहे.
मनुष्याला जीवनात वारंवार निर्णय घ्यावे लागतात.
'कार्य-अकार्य': 'काय करणे योग्य आहे' (कर्तव्य, धर्म) आणि 'काय करणे अयोग्य आहे' (अकर्तव्य, अधर्म).
'शुभ-अशुभम्': 'काय चांगले आहे' (नैतिकदृष्ट्या लाभदायक) आणि 'काय वाईट आहे' (नैतिकदृष्ट्या हानिकारक).

सखोल भावार्थ:
चाणक्य नीतीच्या अभ्यासाने मिळणारे हे ज्ञान मनुष्याला विवेकबुद्धी प्रदान करते.
या विवेकबुद्धीच्या आधारे मनुष्य तात्काळ फायद्याऐवजी दूरगामी परिणाम पाहतो आणि योग्य मार्ग निवडतो.

उदाहरण:
जर एखाद्या व्यावसायिकाला कमी वेळेत खूप जास्त नफा कमवण्यासाठी चुकीच्या (अयोग्य/अशुभ) मार्गाचा अवलंब करण्याची संधी मिळाली,
तर नीतीचे ज्ञान असलेला 'सत्तम' मनुष्य तो तात्पुरता लोभ टाळून,
कष्टाचा (योग्य/शुभ) मार्ग निवडतो.

🌸 समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit):

समारोप:
चाणक्य नीतीचा हा दुसरा श्लोक शिक्षणाचे, विशेषतः नीतीशास्त्राच्या अभ्यासाचे, अंतिम उद्दिष्ट स्पष्ट करतो.
केवळ माहिती गोळा करणे हे जीवनाचे उद्दिष्ट नाही,
तर त्या माहितीच्या आधारावर योग्य वेळी योग्य निर्णय घेऊन जीवनात यशस्वी होणे
आणि नैतिक दृष्ट्या श्रेष्ठ बनणे, हे उद्दिष्ट आहे.
ज्ञानामुळे मनुष्याला कृती आणि त्याचे परिणाम यांमधील संबंध कळतो,
ज्यामुळे तो 'सत्तमः' (मनुष्यांमध्ये श्रेष्ठ) ठरतो.

🪶 निष्कर्ष (Summary / Inference):

चाणक्य नीतीचा हा श्लोक पुढील मूलभूत तत्त्व शिकवतो:

शास्त्रानुसार सखोल अभ्यास
→
उत्तम ज्ञान
→
विवेकबुद्धीची प्राप्ती
→
कार्या-अकार्याचे ज्ञान
→
मनुष्यांमध्ये श्रेष्ठत्व (सत्तमः)
शास्त्रानुसार सखोल अभ्यास→उत्तम ज्ञान→विवेकबुद्धीची प्राप्ती→कार्या-अकार्याचे ज्ञान→मनुष्यांमध्ये श्रेष्ठत्व (सत्तमः)
🌿 सारांश:

ज्ञान हेच मनुष्याला योग्य आणि अयोग्य मार्गाची स्पष्ट जाणीव करून देणारे एकमेव साधन आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.10.2025-शुक्रवार.
===========================================