कबीर दास जी के दोहे-तिनका कबहुँ न निंदिये, जो पाँयन तर होय-1-

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

कबीर दास जी के दोहे आज के समय में भी बहुत ज्ञानवर्धक है, जिनमें भक्ति की प्रधानता स्पष्ट रूप से दृष्टिगत होती है। परंतु कबीर दास जी ने इन दोहों की रचना तत्कालीन समाज के उत्थान के लिए किया था।

तिनका कबहुँ न निंदिये, जो पाँयन तर होय ।
कबहुँ उड़ आँखिन परे, पीर घनेरी होय॥२॥

भावार्थ- तिनका अगर पैर के नीचे है तब भी उसे सूक्षम (तुच्छ) नहीं समझना चाहिए। अगर वह उड़ करके आँख मे चला जाये तो बहुत ही पीड़ा होती है।

🌺 संत कबीर दास जी के दोहे - मराठी विवेचन 🕉�

हा दोहा संत कबीर दास जींच्या 'समता' आणि 'अहंकार त्यागा'च्या शिकवणीचा
एक उत्कृष्ट नमुना आहे. कबीर दास जींनी या दोह्यातून तत्कालीन समाजाला
दुर्बळांची निंदा न करण्याचा आणि कोणत्याही वस्तूला तुच्छ न लेखण्याचा
अमूल्य संदेश दिला आहे.

दोहा:
तिनका कबहुँ न निंदिये, जो पाँयन तर होय ।
कबहुँ उड़ आँखिन परे, पीर घनेरी होय॥२॥

१. प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):
ओळीचे चरण   हिंदी शब्दार्थ   मराठी अर्थ (शब्दशः)
तिनका कबहुँ न निंदिये,   तिनके की कभी निंदा मत करो   गवताच्या (किंवा कोणत्याही) छोट्या काडीची कधीही निंदा (अपमान) करू नका
जो पाँयन तर होय ।   जो तुम्हारे पैरों के नीचे दबा हो।   जी तुमच्या पायाच्या खाली (दबलेली) असेल
कबहुँ उड़ आँखिन परे,   यदि कभी वह उड़कर आँखों में पड़ जाए,   जर ती कधी उडून डोळ्यांमध्ये पडली
पीर घनेरी होय॥   तो बहुत अधिक पीड़ा होती है।   तर खूप मोठी (घनेरी) वेदना (पीर) होते

संपूर्ण अर्थ:
कबीर दास जी म्हणतात की, गवताच्या एका लहानशा काडीची देखील
कधी निंदा (अपमान) करू नका, जी तुमच्या पायांखाली दबलेली असते.
कारण, तीच काडी जर कधी उडून डोळ्यांमध्ये पडली, तर ती
खूप मोठी आणि असह्य वेदना देते.

२. सखोल भावार्थ आणि विस्तृत विवेचन (Sakhol Bhavarth ani Vistrut Vivechan):

🌸 आरंभ (Arambh): विनम्रता आणि समतेचे तत्त्वज्ञान
संत कबीर दास जींचे संपूर्ण तत्त्वज्ञान समता, विनम्रता आणि भक्ती यावर आधारित आहे.
प्रस्तुत दोहा 'विनम्रता' आणि 'अहंकार-त्याग' या दोन प्रमुख मूल्यांचे महत्त्व स्पष्ट करतो.
मानवी स्वभावात इतरांना तुच्छ लेखण्याची, दुर्बळांचा अपमान करण्याची प्रवृत्ती असते.
कबीरांनी हेच शिकवले आहे की, जगातील कोणतीही वस्तू किंवा व्यक्ती क्षुल्लक नसते, त्यामुळे कोणाचाही अपमान करू नये.

🔑 ओळी १ आणि २:
तिनका कबहुँ न निंदिये, जो पाँयन तर होय ।
(क्षुल्लक वस्तूचा किंवा दुर्बळ व्यक्तीचा अपमान नको)

विवेचन:
'तिनका' (काडी/गवताचे पाते) हे प्रतीक: येथे 'तिनका' हे समाजातील दुर्बळ, गरीब, शक्तिहीन किंवा
समाजाने तुच्छ लेखलेल्या व्यक्तीचे प्रतीक आहे. तसेच, जीवनातील कोणत्याही लहान,
क्षुल्लक वाटणाऱ्या गोष्टीचेही ते प्रतीक आहे.
'पाँयन तर होय': म्हणजे जी वस्तू आपल्या पायाखाली आहे.

सखोल भावार्थ:
संत कबीर दास जी म्हणतात की, तुम्ही तुमच्यापेक्षा दुर्बळ किंवा गरीब असलेल्या व्यक्तीला
कधीही कमी लेखू नका. आज ती व्यक्ती तुमच्या सामर्थ्याखाली, तुमच्या पायाखाली दबलेली
(अशक्त) दिसत असली, तरी तिचा अपमान करू नका. अहंकारात येऊन कोणालाही
तुच्छ मानणे हा परमार्थ मार्गातील मोठा अडथळा आहे.

उदाहरण (सामाजिक):
एखाद्या श्रीमंत व्यक्तीने आपल्या घरातील गरीब नोकराला क्षुल्लक मानून
वारंवार अपमानित करणे. कबीर म्हणतात की, अशी दुर्बळ व्यक्ती आज शांत असली,
तरी तिची वेदना आणि संताप कधीतरी मोठे नुकसान करू शकतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.10.2025-शुक्रवार.
===========================================