संत सेना महाराज-पांडुरंग ध्यानी, पांडुरंग मनी-1-

[Atul Kaviraje]

                        "संत चरित्र"
                       ------------

        संत सेना महाराज-

अनेकदा भगवद्भक्तांचा मेळा घरी येत असे. 'साधुसंत येती घरा। तोचि दिवाळी दसरा।' या प्रसंगाने त्यांना नेहमी अत्यानंद होत असे. संतसेवे पुढे त्यांना इतर काही सूचत नसे. अनेक वेळा अशा प्रसंगी राजाच्या सेवेस जाण्यासही सेनाजींना उशीर होत असे. या प्रसंगी राजाला क्रोध येत असे. पुन्हा उशीर झाला तर कडक शिक्षा देईन, अशी ताकीद राजा देत असे.

अनेक वारकरी घरी मुक्कामास येत असत. पंढरपूर हे धार्मिक चळवळीचे केंद्र झाले होते. सेनार्जींना नेहमी पंढरीस केव्हा एकदा जाईन, ही उत्सुकता होती. कधी न पाहिलेल्या विठ्ठलास केव्हा एकदा पाहीन, ही अनिवार इच्छा.

     'पांडुरंग ध्यानी, पांडुरंग मनी।

     जागृती स्वप्नी पांडुरंग॥

🙏 संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ 🙏

हा अभंग वारकरी संप्रदायातील महान संत सेना महाराजांचा असला तरी, 'पांडुरंग ध्यानी, पांडुरंग मनी' या पदावलीची रचना संत तुकाराम महाराजांच्या अभंगांमध्येही आढळते. परंतु, भावार्थ सर्व संतांसाठी समान असतो, कारण तो भगवत्प्रेमाचे अंतिम स्वरूप दर्शवितो.

अभंग ओळी: 'पांडुरंग ध्यानी, पांडुरंग मनी। जागृती स्वप्नी पांडुरंग॥'

१. आरंभ (Arambh): प्रस्तावना 🕊�
संत सेना महाराज (व्यवसायाने न्हावी) हे वारकरी संप्रदायातील उत्कट भगवद्भक्त होते. त्यांचा भक्तिभाव अत्यंत तीव्र आणि शुद्ध होता. त्यांच्यासाठी विठ्ठल हे केवळ एक दैवत नव्हते, तर ते त्यांचे सर्वस्व होते. हा अभंग अनन्य भक्तीचे (Unconditional Devotion) आणि सतत भगवतचिंतनाचे (Constant Remembrance) उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

या अभंगाचा मुख्य विषय म्हणजे, ईश्वर-स्मरण हे फक्त पूजेपुरते मर्यादित नसून, ते भक्ताच्या जीवनातील प्रत्येक अवस्थेचा आणि प्रत्येक क्षणाचा आधार कसा असते, हे स्पष्ट करणे. ही अवस्था म्हणजे भगवंताशी साधलेला परिपूर्ण योग होय.

२. प्रत्येक कडव्याचा अर्थ (Pratyek Kadvayacha Arth):
कडवे १:
पांडुरंग ध्यानी, पांडुरंग मनी।

अर्थ: माझ्या ध्यानात (चिंतनात/Meditation) फक्त पांडुरंगच आहेत आणि माझ्या मनात (संकल्पात/विचारात) देखील केवळ पांडुरंगच वसत आहेत.

भावार्थ: संत म्हणतात की, त्यांनी आपल्या चित्तवृत्ती पूर्णपणे पांडुरंगाच्या चरणी अर्पण केल्या आहेत. 'ध्यान' ही एक विशिष्ट वेळेची क्रिया असली तरी, या अवस्थेत भक्त नेहमी पांडुरंगाचे ध्यान करतो. 'मन' हे संकल्प-विकल्पांचे केंद्र आहे; पण भक्ताच्या मनात आता द्वैत किंवा इतर विचार उरलेले नाहीत, फक्त विठ्ठलाचे प्रेम आणि रूप भरले आहे.

कडवे २:
जागृती स्वप्नी पांडुरंग॥

अर्थ: मी जागृत असताना (व्यवहार करताना) आणि झोपेत असताना (स्वप्नात) देखील मला फक्त पांडुरंगच दिसतात.

भावार्थ: या ओळी भक्ताच्या अखंड समाधीची (Unbroken Samadhi) अवस्था दर्शवितात. जेव्हा भक्त जागृत असतो, तेव्हा तो विठ्ठल-स्मरण करतच आपले काम करतो. पण जेव्हा तो झोपतो, तेव्हा त्याचे अधोमन (Subconscious Mind) देखील भगवंताच्याच विचारात असते; म्हणून त्याला स्वप्नातही पांडुरंगच दिसतात. ही अवस्था सिद्ध करते की, भक्ताच्या अंतःकरणात भगवत्प्रेम इतके खोलवर रुजले आहे की, त्याचा प्रभाव त्याच्या चेतन (Conscious) आणि अचेतन (Unconscious) दोन्ही स्तरांवर आहे.

३. प्रत्येक कडव्याचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Elaboration/Analysis):
कडवे १ चे विवेचन: 'पांडुरंग ध्यानी, पांडुरंग मनी।'
या ओळी संत एकाग्रतेचे आणि मनोविजयाचे महत्त्व सांगतात.

अ. ध्यानातील पांडुरंग (पांडुरंग ध्यानी):
ध्यानाची अवस्था म्हणजे अंतर्मुख होऊन एका वस्तूवर लक्ष केंद्रित करणे. सामान्यतः लोक विशिष्ट वेळेत ध्यान करतात. पण ज्या भक्ताच्या जीवनाचे ध्येयच ईश्वरप्राप्ती असते, त्याचे जीवनच ध्यानमय होते.

सखोलता: संत सेना महाराजांनी देहाला 'न्हावी' (केशकर्तनाचे काम करणारा) म्हणून जे कर्म केले, ते करतानाही त्यांची वृत्ती पांडुरंगाच्या रूपावर केंद्रित होती. ते केस कापत असले तरी, त्यांचे मन विठ्ठलाच्या सावळ्या रूपावर (रूपध्यान) किंवा त्याच्या नामस्मरणात (नामध्यान) रमलेले होते. या अवस्थेत, बाह्य क्रिया चालू असतानाही, आंतरिक जाणीव भगवंताशी जोडलेली राहते. यालाच 'कर्म करताना अलिप्त राहणे' असे म्हणतात.

ब. मनातील पांडुरंग (पांडुरंग मनी):
मन हे इच्छा, कल्पना आणि विचारांचे मूळ आहे. ज्याचे मन पांडुरंगमय झाले, त्याचे सगळे संकल्प-विकल्प (Thoughts and Desires) आपोआप नष्ट होतात.

उदाहरण: संत सेना महाराज जेव्हा बादशहाच्या दरबारात हजामत करत असत, तेव्हा त्यांचे मन 'या कामातून मला किती पैसा मिळेल' किंवा 'मला कोणता भोग मिळेल' या विचारांनी ग्रासलेले नसे. त्यांच्या मनात केवळ 'या देहाने मी पांडुरंगाची सेवा कशी करू शकेन' हाच विचार असे. म्हणूनच, जेव्हा ते भक्तीमुळे बादशहाच्या सेवेला जाऊ शकले नाहीत, तेव्हा प्रत्यक्ष पांडुरंगच त्यांचे रूप घेऊन दरबारात न्हावी म्हणून आले आणि सेवा केली. ही घटना सिद्ध करते की, भक्ताच्या मनात भगवंत एवढे दृढपणे बसलेले असतात की, ते भक्ताची जबाबदारी स्वतः उचलतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.11.2025-शनिवार.
===========================================