चाणक्य नीति -- तदहं संप्रवक्ष्यामि लोकानां हितकाम्यया -2-🙏📜

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

तदहं संप्रवक्ष्यामि लोकानां हितकाम्यया ।
येन विज्ञानमात्रेण सर्वज्ञत्वं प्रपद्यते ।।३।।

ओळ २: 'येन विज्ञानमात्रेण सर्वज्ञत्वं प्रपद्यते'

अ. सखोल भावार्थ: नीती ज्ञानाने प्राप्त होणारी 'सर्वज्ञता'
हा या श्लोकाचा केंद्रबिंदू आहे.
'विज्ञानमात्रेण' म्हणजे हे नीतीशास्त्र केवळ वाचले किंवा समजून घेतले तरी मनुष्याला 'सर्वज्ञत्व' (सर्वज्ञता) प्राप्त होते.
येथे 'सर्वज्ञत्व' याचा अर्थ ईश्वरासारखे त्रिकालाबाधित ज्ञान नव्हे.

चाणक्यांच्या मते, 'सर्वज्ञत्व' म्हणजे:

व्यवहारात यशस्वी होण्यासाठी लागणारे संपूर्ण ज्ञान. (काय करावे, काय करू नये)

मानवी स्वभावाचे आणि परिस्थितीचे अचूक ज्ञान. (कोणावर विश्वास ठेवावा, कोणापासून दूर राहावे)

भूतकाळ, वर्तमानकाळ आणि भविष्यकाळ (परिणामांचा अंदाज) या तिन्हीचा योग्य विचार करण्याची क्षमता.

ज्याला चाणक्यांच्या नीतींचे ज्ञान झाले, त्याला जीवनातील कोणत्याही प्रसंगात योग्य निर्णय घेण्यासाठी आवश्यक असलेला विवेक प्राप्त होतो.

ब. विस्तृत विवेचन:
हा दावा अतिशयोक्तीपूर्ण वाटू शकतो, पण त्याचा अर्थ सखोल आहे.
जर एखाद्या व्यक्तीने चाणक्य नीतीचे नियम पूर्णपणे आत्मसात केले, तर त्याला जीवनातील महत्त्वपूर्ण बाबींमध्ये पुन्हा गोंधळ होणार नाही.
त्याला कशाची परीक्षा कुठे करावी, सत्य काय आहे, आणि असत्य काय आहे, हे कळेल.

उदाहरण:
चाणक्य नीती शिकवते की, संकटाच्या वेळी पत्नी, मित्र आणि सेवक यांची परीक्षा होते.
ज्या व्यक्तीला हे ज्ञान आहे, तो कठीण काळात कोणावर अवलंबून राहायचे आणि कोणाला बाजूला सारायचे, हे पटकन ओळखतो.
हे ज्ञान त्याला अनेक चुका करण्यापासून वाचवते.
या अर्थाने, त्याला भविष्यातील धोक्यांची कल्पना येते आणि त्यामुळे तो व्यवहारात 'सर्वज्ञ' (सर्वांगीण ज्ञान असलेला) बनतो.
हा नीतीशास्त्र त्याला आयुष्याच्या प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर देण्याची क्षमता (विवेक) प्रदान करतो.

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit)

समारोप (Samarop): 📚
चाणक्य नीतीचा हा तिसरा श्लोक या ग्रंथाची गुरुकिल्ली आहे.
आचार्य चाणक्य हा ग्रंथ अत्यंत आत्मविश्वासाने आणि उदात्त हेतूने जगासमोर मांडत आहेत.
त्यांचा विश्वास आहे की, या नीतीशास्त्रातील व्यावहारिक ज्ञानाने सामान्य मनुष्य स्वतःच्या जीवनाचा मालक बनू शकतो आणि केवळ राजाच नव्हे, तर प्रत्येक नागरिक सफल होऊ शकतो.

निष्कर्ष (Nishkarsha / Inference): 👑
या श्लोकाचा अंतिम निष्कर्ष हा आहे की, चाणक्य नीतीचे अध्ययन हे केवळ ज्ञान प्राप्त करण्याचे साधन नाही, तर ते 'विवेक' आणि 'दूरदृष्टी' प्राप्त करण्याचे माध्यम आहे.
नीतीचे ज्ञान घेतलेला मनुष्य कोणाच्याही फसवणुकीत न अडकता, संकटांवर मात करत, आणि योग्य निर्णय घेत आपले कल्याण साधतो.
या 'विज्ञानमात्रेण' (केवळ ज्ञानाने) प्राप्त होणाऱ्या 'सर्वज्ञत्वा'चा अर्थ, व्यवहारिक जीवनातील परिपूर्ण ज्ञान (Practical Wisdom) होय,
ज्यामुळे मनुष्य आपल्या मार्गात येणारे सर्व अडथळे पार करून यशस्वी होतो.
हे ज्ञान प्राप्त झाल्यावर मनुष्याला कोणावर अवलंबून राहण्याची गरज उरत नाही; तो स्वतःच्या बुद्धीने मार्ग काढू शकतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.11.2025-शनिवार.
===========================================