१७५५ चा लिस्बन भूकंप (१ नोव्हेंबर १७५५):-1-🌍💔

[Atul Kaviraje]

1755 - The Lisbon Earthquake

A massive earthquake struck Lisbon, Portugal, killing tens of thousands of people and severely damaging the city.

१७५५ चा लिस्बन भूकंप (१ नोव्हेंबर १७५५): ऐतिहासिक विनाश आणि जागतिक परिणाम 🌍💔

परिचय (Introduction) 📜

१ नोव्हेंबर १७५५, ऑल सेंट्स डे (All Saints' Day) या पवित्र दिवशी, पोर्तुगालची राजधानी लिस्बन येथे एक अभूतपूर्व आणि विनाशकारी नैसर्गिक आपत्ती कोसळली. या भूकंपाने केवळ शहराचा विध्वंस केला नाही, तर युरोपच्या ज्ञानयुगाच्या (Age of Enlightenment) तत्त्वज्ञानावर, धर्म आणि विज्ञानावरील विचारांवरही गंभीर आघात केला. हा केवळ एक भूगर्भशास्त्रीय प्रसंग नसून, आधुनिक भूगर्भशास्त्र आणि आपत्कालीन नियोजन यांना जन्म देणारी एक महत्त्वपूर्ण ऐतिहासिक घटना ठरली. या घटनेचे महत्त्व, परिणाम आणि त्याचे जागतिक स्तरावरील विवेचन खालीलप्रमाणे आहे.

लिस्बन भूकंपाचे सविस्तर विवेचन (१० प्रमुख मुद्दे)

१. भूकंपाची तारीख, वेळ आणि प्रारंभिक धक्का (The Initial Shock) 📅
तारीख आणि वेळ: १ नोव्हेंबर १७५५, सकाळी ९:४० (स्थानिक वेळ).

तीव्रता: आधुनिक अंदाजानुसार, याची तीव्रता ८.५ ते ९.० रिश्टर स्केल दरम्यान होती, जी अत्यंत विनाशकारी मानली जाते.

केंद्रस्थान (Epicenter): अटलांटिक महासागरात, केप सेंट विन्सेंटच्या (Cape St. Vincent) पश्चिमेस सुमारे २०० किमी दूर.

पहिली आपत्ती: भूकंपाचा पहिला जोरदार धक्का सुमारे ६ मिनिटे टिकला. चर्चमध्ये जमलेल्या भाविकांवर छप्पर कोसळले आणि अनेक इमारती तत्काळ जमीनदोस्त झाल्या.

उदाहरण: लिस्बनच्या ८५% इमारती, राजवाडे, आणि ग्रंथालये नष्ट झाली.

२. तीन भीषण लाटा: भूकंप, आग आणि त्सुनामी (The Triple Disaster) 🔥🌊
या घटनेला "ट्रिपल डिझास्टर" (तीनपट आपत्ती) म्हटले जाते, कारण भूकंपाच्या धक्क्यानंतर लगेचच दोन नवीन संकटे उभी राहिली.

२.१. आग (Fire):

कारण: भूकंपाने कोसळलेल्या घरांमध्ये, विशेषतः स्वयंपाकघरात आणि चर्चमधील हजारो मेणबत्त्यांमुळे, लिस्बन शहरात त्वरित आग पसरली.

परिणाम: ही आग सुमारे ५ दिवस धुमसत राहिली आणि भूकंपातून वाचलेल्या इमारतींनाही खाक करून टाकले.

२.२. त्सुनामी (Tsunami):

घटना: भूकंपाच्या सुमारे ४० मिनिटांनंतर, टागस नदीच्या (Tagus River) मुखातून तीन प्रचंड त्सुनामी लाटा शहरावर आदळल्या. काही ठिकाणी या लाटा १५ मीटर (५० फूट) उंच होत्या.

विनाश: बंदरातील जहाजे आणि नदीकाठी आश्रय घेतलेले लोक या लाटांमध्ये वाहून गेले.

३. विनाशकारी परिणाम आणि जीवितहानी (Devastating Consequences) 💔
मृत्यू: लिस्बनमध्ये अंदाजे ३०,००० ते ५०,००० लोकांचा मृत्यू झाला. मोरक्को (Morocco) आणि दक्षिण स्पेनमध्येही जीवितहानी झाली.

संपत्तीचे नुकसान: पोर्तुगालच्या संपत्तीचा प्रचंड मोठा भाग नष्ट झाला. यात लिस्बनचा भव्य रॉयल पॅलेस (Royal Palace) आणि १५ व्या शतकातील २ लाख पुस्तकांचे रॉयल लायब्ररी (Royal Library) पूर्णपणे नष्ट झाले.

उदाहरणासह: शहरातील भव्य ऑल सेंट्स हॉस्पिटल (Hospital Real de Todos os Santos) आगीत जळून खाक झाले, ज्यामुळे जखमींवर उपचार करणे अशक्य झाले.

४. भूकंपाचा धर्म आणि तत्त्वज्ञानावरील परिणाम (The Philosophical Shockwave) 🤔
या भूकंपाने युरोपियन तत्त्वज्ञानाचा आधार हादरवला.

ईश्वरी न्याय संकल्पनेवर आक्षेप: ज्ञानयुगातील 'Everything happens for a reason' (जे होते ते चांगल्यासाठीच) या 'अखंड आशावाद' (Optimism) या संकल्पनेवर प्रश्नचिन्ह उभे राहिले.

व्होल्टेअरचे खंडन: व्होल्टेअरने (Voltaire) त्याच्या 'कँडिड' (Candide) या प्रसिद्ध उपहासात्मक कादंबरीत या भूकंपाचा संदर्भ देऊन, ईश्वरी न्याय आणि आशावादाची क्रूर थट्टा केली. व्होल्टेअरच्या मते, हा विनाश पाहिल्यावर 'सर्व काही ठीक आहे' असे म्हणणे हा मूर्खपणा आहे.

रुसोचा विचार: जीन-जॅक रुसोने (Jean-Jacques Rousseau) मानवी चुकांवर लक्ष केंद्रित केले. त्यांच्या मते, लिस्बनचे लोक अशा उंच, दाटीवाटीच्या इमारती बांधून एकत्र राहिल्यामुळेच जास्त मृत्यू पावले, ही निसर्गाची नाही तर मानवाची चूक आहे.

५. शहरी नियोजन आणि पुनर्रचना (Pombal's Urban Vision) 🏗�
आपत्तीनंतरचा सर्वात महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे मार्क्विस ऑफ पोम्बाल (Marquis of Pombal) यांनी केलेले पुनर्रचना कार्य.

पोम्बालची भूमिका: राजा जोसेफ पहिला (Joseph I) याचे पंतप्रधान पोम्बाल यांनी त्वरित परिस्थिती हाताळली. त्यांनी 'मेलेल्यांना दफन करा आणि जिवंत लोकांना खायला द्या' अशी आज्ञा देऊन तातडीने कृती केली.

आधुनिक शहर नियोजन: पोम्बाल यांनी लिस्बनचा 'बैक्सा' (Baixa) जिल्हा पूर्णपणे नवीन पद्धतीने, भूकंपाचा विचार करून (Seismic Planning) पुन्हा बांधला. त्यांनी रुंद रस्ते, चौरस आणि साधे, मजबूत 'पोम्बालिनो' (Pombaline) बांधकाम तंत्रज्ञान वापरले.

जगातील पहिले भूकंप-प्रतिरोधक मॉडेल: 'पोम्बालिनो' इमारती लाकडी फ्रेमवर्क वापरून बनवल्या गेल्या, ज्या भूकंपाचे धक्के सहन करू शकतील. इमारतींची क्षमता तपासण्यासाठी लष्करी तुकड्यांना त्यांच्याभोवती परेड करायला लावले गेले—हा जगातला पहिला 'भूकंप सिम्युलेशन टेस्ट' होता.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.11.2025-शनिवार.
===========================================