संत सेना महाराज-करिती नित्यनेम। राये बोलविले जाण-1-

[Atul Kaviraje]

                        "संत चरित्र"
                       ------------

        संत सेना महाराज-

महिपतीने जी कथा  सांगितली. तो मूळ अभंग सेनार्जींचा पुढीलप्रमाणे-

     "करिती नित्यनेम। राये बोलविले जाण।

     पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली।

     मुख पाहता दर्पणी। आत दिसे चक्रपाणी।

     कैसी झाली नवल परी। वाटी माजी दिसे हरी।

      रखुमादेवीवर। सेना म्हणे मी पामर॥"

🙏 संत सेना महाराज - अभंग विवेचन 🌟

प्रस्तुत अभंग वारकरी संप्रदायाचे थोर संत, संत सेना महाराज (नाभिक) यांनी रचलेला आहे. हा अभंग त्यांच्या जीवनातील एका अद्भुत चमत्कारावर आधारित आहे. जेव्हा त्यांच्या अनन्य भक्तीमुळे राजाच्या सेवेला जाण्यास उशीर झाला आणि देवाने स्वतः सेना महाराजांचे रूप घेऊन राजाची सेवा केली, त्या अलौकिक घटनेचे वर्णन या अभंगात केले आहे.

आरंभ (Introduction) - भक्तिरसाची महती
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक श्रेष्ठ संत होते. ते व्यवसायाने नाभिक (न्हावी) होते आणि बांधवगडच्या राजाच्या सेवेत होते. त्यांची परमनिष्ठा पांडुरंगाच्या चरणी होती. प्रस्तुत अभंग हा केवळ त्यांचे आत्मचरित्रपर कथन नाही, तर देव भक्तासाठी धावून येतो या परम सत्य घटनेचे साधे, सरळ आणि रसाळ वर्णन आहे. भक्ताच्या प्रेमामुळे देव कसा त्याच्या कामाची जबाबदारी स्वतः स्वीकारतो आणि भक्ताला संकटातून मुक्त करतो, याचे हे मूर्तिमंत उदाहरण आहे.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन
१. पहिले कडवे: कर्तव्याची आणि भक्तीची ओढ
कडवे: करिती नित्यनेम। राये बोलविले जाण।

प्रत्येक पदाचा अर्थ:

करिती नित्यनेम।: (संत सेना महाराज) नेहमीप्रमाणे आपले नित्यकर्म, म्हणजे भगवंताचे भजन-पूजन आणि साधुसंतांची सेवा करत होते.

राये बोलविले जाण।: त्याच वेळी (राजा, जो त्यांचा आश्रयदाता होता) त्याने त्यांना (दाढी-केस कापण्याच्या सेवेसाठी) तातडीने बोलावले.

विस्तृत विवेचन (Vivechan): या कडव्यात सेना महाराजांच्या जीवनातील द्वंद्व (Duality) दर्शविले आहे. एकीकडे त्यांची भक्तीची आणि साधुसंतांच्या सेवेची नित्य ओढ (नित्यनेम), तर दुसरीकडे त्यांचा चरितार्थाचा व्यवसाय आणि राजाच्या आज्ञेचे बंधन. ज्या दिवशी राजाने त्यांना बोलावले, त्या दिवशी ते भक्तीत आणि सेवेत इतके मग्न होते की त्यांना राजाच्या आज्ञेचे भान राहिले नाही. हे कडवे भक्ताची आपल्या आराध्यावरील निष्ठा आणि सांसारिक कर्तव्यापेक्षा त्याला भक्तीचे वाटणारे अधिक महत्त्व दर्शवते. येथे 'नित्यनेम' हा केवळ पूजेचा भाग नसून, ती त्यांची आत्माशुद्धीची साधना होती.

२. दुसरे कडवे: देवाची कृपा आणि राजाचा बदल
कडवे: पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली।

प्रत्येक पदाचा अर्थ:

पांडुरंगे कृपा केली।: (भक्त संकटात सापडत आहे हे पाहून) प्रत्यक्ष पांडुरंगाने (विठ्ठलाने) सेना महाराजांचे रूप धारण केले आणि त्यांच्यावर कृपा केली.

राया उपरती झाली।: (देवाच्या त्या कृपेमुळे आणि सेवेमुळे) राजाच्या मनात परिवर्तन झाले, त्याला अनुभूती मिळाली आणि तो शांत झाला. (या घटनेमुळे तो देहभावाकडून भक्तीभावाकडे वळला.)

विस्तृत विवेचन (Vivechan): जेव्हा राजा सेना महाराजांवर रागावला होता आणि त्यांना शिक्षा देणार होता, तेव्हा त्यांच्या अनन्य भक्तीमुळे देवाने स्वतः त्यांच्या सेवेचे कार्य स्वीकारले. पांडुरंग राजाच्या दरबारात सेना महाराजांच्या रूपात गेले आणि त्यांची दाढी केली. या सेवेत देवाने राजाला काहीतरी अलौकिक अनुभव दिला (काहींच्या मते राजाचा कुष्ठरोग बरा केला किंवा त्याला दिव्य दृष्टी दिली). यामुळे राजाच्या मनात पश्चात्ताप आणि देवाबद्दल आदर निर्माण झाला. 'उपरती' म्हणजे मानसिक परिवर्तन किंवा वैराग्याची भावना. भक्ताच्या प्रेमामुळे देव कसा त्याची जबाबदारी स्वतः घेतो, या 'सगुण' भक्तीचा हा उत्कृष्ट दाखला आहे.

३. तिसरे कडवे: आरशातील अद्भुत दर्शन
कडवे: मुख पाहता दर्पणी। आत दिसे चक्रपाणी।

प्रत्येक पदाचा अर्थ:

मुख पाहता दर्पणी।: (सेवेनंतर जेव्हा राजा) आरशात (दर्पण) आपले तोंड पाहू लागला.

आत दिसे चक्रपाणी।: (त्या आरशात त्याला सेना महाराजांच्या रूपात) प्रत्यक्ष चक्रपाणी (विष्णूचे स्वरूप, विठ्ठल) दिसले.

विस्तृत विवेचन (Vivechan): पांडुरंग जेव्हा सेना महाराजांच्या रूपात राजाची सेवा करून निघून गेले, तेव्हा त्यांनी बक्षिसाच्या रूपात राजाला एक मोहरा (नाणे) दिला. तो मोहरा पाहून राजाला काहीतरी वेगळेपण जाणवले. जेव्हा राजा स्वतःला आरशात पाहू लागला, तेव्हा त्याला सेना महाराजांचे रूप नसून, चक्र आणि गदा धारण केलेले विठ्ठलाचे रूप दिसले. हे राजासाठी एक अभूतपूर्व आत्म-साक्षात्कार होता. या चमत्काराने राजाला कळून चुकले की, ज्या नाभिकाला आपण क्षुद्र समजत होतो, त्याची सेवा प्रत्यक्ष देवाने केली आहे. हा अभंग 'भक्त आणि देव वेगळे नाहीत', 'देव भक्ताच्या रूपात वावरतो' या तत्त्वज्ञानाचे दर्शन घडवतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.11.2025-रविवार.
===========================================