कबीर दास-गुरु गोविन्द दोनों खड़े, काके लागूं पाँय-॥४॥-1-

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

कबीर दास जी के दोहे आज के समय में भी बहुत ज्ञानवर्धक है, जिनमें भक्ति की प्रधानता स्पष्ट रूप से दृष्टिगत होती है। परंतु कबीर दास जी ने इन दोहों की रचना तत्कालीन समाज के उत्थान के लिए किया था।

गुरु गोविन्द दोनों खड़े, काके लागूं पाँय।
बलिहारी गुरु आपनो, गोविंद दियो बताय॥४॥

भावार्थ- कबीर दास जी इस दोहे में गुरु की महिमा बताते हुए कहते है, गुरु और गोविंद अर्थात भगवान आपके सामने खड़े हों, तब आपको पहले गुरु के चरण स्पर्श करने चाहिए, क्योंकि उस गुरु ने ही आपको भगवान तक पहुंचने का मार्ग बताया है, गुरु कृपा से ही आप भगवान तक पहुंचे हैं।

📜 संत कबीर दास जी का दोहा - गुरु महिमा 🌟
दोहा: गुरु गोविन्द दोनों खड़े, काके लागूं पाँय। बलिहारी गुरु आपनो, गोविंद दियो बताय॥४॥

आरंभ (Introduction) - कबीरांचे समकालीन आणि आजचे महत्त्व
संत कबीर दास जी हे भक्तिमार्गातील ज्ञानमार्गी कवी होते. त्यांनी केवळ भक्तीचीच नव्हे, तर तत्कालीन समाजात रूढ असलेल्या अंधश्रद्धा आणि विषमतेवर कठोर टीका करून सामाजिक उत्थानाचे कार्य केले. त्यांचे दोहे साधे असले तरी अर्थाने अत्यंत गहन आहेत. प्रस्तुत दोहा हा भारतीय संस्कृतीतील गुरु-शिष्य परंपरेचे आणि गुरुच्या महतीचे श्रेष्ठ प्रतीक आहे. या दोह्यात कबीरांनी गुरुला देवापेक्षाही मोठे स्थान दिले आहे आणि त्याचे कारण स्पष्ट केले आहे.

प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन
या दोह्यात चार ओळी (पद) आहेत.

१. गुरु गोविन्द दोनों खड़े (Guru Govind Donon Khaḍe)
ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth): माझ्या समोर (एकाच वेळी) गुरु आणि गोविंद (देव) दोघेही उभे आहेत.

विस्तृत विवेचन (Vivechan): कबीरांनी येथे एक काल्पनिक आणि गहन परिस्थिती उभी केली आहे. एकाच वेळी गुरु आणि साक्षात परमेश्वर (गोविंद/देव) समोर उभे आहेत. येथे 'गुरु' हे केवळ शाळेतील शिक्षक नसून, ते ज्ञान देणारे, अज्ञान दूर करणारे, आणि जीवनमार्गाचे दिशादर्शक आहेत. 'गोविंद' हे परम सत्य, ईश्वर किंवा अंतिम ध्येय आहे. या दोन महत्त्वाच्या शक्ती एकाच वेळी समोर उभ्या राहिल्यामुळे शिष्याला अत्यंत महत्त्वाचा प्रश्न पडतो. हा केवळ शारीरिक नमस्काराचा प्रश्न नसून, 'माझ्या जीवनातील प्रथम स्थान कोणाचे आहे?' या निवडीचा प्रश्न आहे.

२. काके लागूं पाँय (Kāke Lāgūṃ Pāṁya)
ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth): मी कोणाच्या चरणांना आधी स्पर्श करू (कोणाला आधी वंदन करू)?

विस्तृत विवेचन (Vivechan): पहिल्या ओळीतील प्रश्नाचा हा भाग आहे. दोन्ही व्यक्ती पूजनीय आहेत, दोन्ही वंदनीय आहेत, पण वंदनाची सुरुवात कोणापासून करायची? कबीरांनी शिष्याच्या मनातील हा प्रेम-दुविधा स्पष्ट केली आहे. देवाला वंदन न करणे हा अनादर ठरू शकतो, तर गुरुला वगळणे हाही धर्म नाही. हा प्रश्न शिष्याच्या मनातील भक्ती आणि कर्तव्य यांच्यातील श्रेष्ठत्व ठरवतो. हा प्रश्न बाह्य कृतीपेक्षाही आंतरिक आदराच्या क्रमाने संबंधित आहे.

३. बलिहारी गुरु आपनो (Balihārī Guru Āpano)
ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth): मी माझ्या गुरुवर बलिहार (स्वतःला समर्पित) जातो. (मी माझ्या गुरुचे आभार मानतो.)

विस्तृत विवेचन (Vivechan): कबीरांनी येथे आपला निर्णय स्पष्ट केला आहे. ते गुरुच्या चरणांना आधी वंदन करतात आणि गुरुला देवापेक्षाही श्रेष्ठ मानतात. 'बलिहारी' या शब्दाचा अर्थ केवळ आदर व्यक्त करणे नाही, तर 'मी तुमच्यावर पूर्णपणे समर्पित आहे' आणि 'मी तुमचे ऋण कधीच फेडू शकत नाही' असा आहे. गुरुवर स्वतःला समर्पित करून कबीर सांगतात की, या दुविधेत मला कोणताही संकोच नाही; माझे पहिले वंदन माझ्या गुरुलाच आहे.

४. गोविंद दियो बताय (Govind Diyo Batāya)
ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth): कारण (या गुरुनेच) मला गोविंद (ईश्वर) मिळण्याचा मार्ग सांगितला.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.11.2025-रविवार.
===========================================