कबीर दास-गुरु गोविन्द दोनों खड़े, काके लागूं पाँय-॥४॥-2-

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

गुरु गोविन्द दोनों खड़े, काके लागूं पाँय।
बलिहारी गुरु आपनो, गोविंद दियो बताय॥४॥

विस्तृत विवेचन (Vivechan): गुरुला श्रेष्ठ मानण्याचे हे अंतिम आणि निर्णायक कारण आहे. देव प्रत्यक्ष समोर उभे असले तरी, तो देव कोण आहे, तो कसा प्राप्त होतो, आणि त्याचे महत्त्व काय आहे, हे सर्व ज्ञान गुरुनेच दिले. गुरु नसता, तर शिष्याला गोविंदची ओळख झाली नसती. गुरु हे देव आणि भक्त यांच्यातील दुवा आहेत. ते केवळ उपदेशक नसून, ते अज्ञानरूपी अंधारातून ज्ञानरूपी प्रकाशाकडे नेणारे मार्गदर्शक आहेत. त्यामुळे देवापर्यंत पोहोचवणाऱ्या त्या मार्गाचे महत्त्व देवापेक्षाही अधिक आहे, या अर्थाने गुरुची महती देवापेक्षा मोठी ठरते.

सखोल भावार्थ (Deep Meaning/Essence)
कबीरांच्या या दोह्याचा सखोल भावार्थ केवळ गुरुला देवापेक्षा मोठे दाखवणे नाही, तर ज्ञान आणि माध्यम या दोन्ही तत्त्वज्ञानाचे महत्त्व स्थापित करणे आहे.

ज्ञान हेच अंतिम माध्यम: कबीरांच्या मते, देव हा अंतिम ध्येय आहे, पण ज्ञान (प्रज्ञा) हे त्या ध्येयापर्यंत पोहोचण्याचे एकमेव माध्यम आहे. गुरु हे ज्ञानाचे मूर्तिमंत स्वरूप असल्यामुळे ते पूजनीय आहेत.

दृष्टीत परिवर्तन: गुरु शिष्याच्या दृष्टीत परिवर्तन करतात. गुरुमुळेच शिष्याला कळते की जगातील प्रत्येक गोष्टीत देव (गोविंद) भरलेला आहे. गुरु ही दृष्टी देतात, म्हणून गुरु श्रेष्ठ आहेत.

अज्ञाननाशक: देव सृष्टीचा कर्ता आहे, पण गुरु हे शिष्याच्या अज्ञानरूपी अंधाराचा नाश करणारे आहेत. अज्ञान दूर झाल्यावरच आत्म-साक्षात्कार होतो आणि देवत्व प्राप्त होते.

निष्कर्ष (Nishkarsha) आणि उदाहरणे
निष्कर्ष (Summary/Inference): संत कबीर दास जींच्या मते, गुरु हे केवळ शिक्षक नसून, ते ब्रह्मज्ञानाची कवाडे उघडणारे आणि भवसागर पार पाडणारे नावाडी आहेत. गुरुंच्या मार्गदर्शनाशिवाय देवत्वाचे आकलन अशक्य आहे. म्हणूनच, गुरु हे देवापर्यंत पोहोचण्याचा मार्ग दाखवणारे असल्यामुळे, ते देवापेक्षाही पूजनीय आहेत.

उदाहरणे (Examples):

महाभारतातील उदाहरण: अर्जुनाला पांडुरंगाने उपदेश दिला, तेव्हा तो योगेश्वर कृष्ण (गोविंद) होता. अर्जुनाला धर्माधर्माचे ज्ञान देणारा कृष्ण गुरुच्या भूमिकेत होता, म्हणून गीतेत गुरु-शिष्य परंपरेचे सर्वोच्च उदाहरण आढळते.

शिष्याच्या जीवनातील उदाहरण: आपण एखाद्या नवीन शहरात पोहोचलो आहोत आणि आपल्याला आपल्या घरी जायचे आहे. 'घर' हे गोविंद आहे आणि 'नकाशा किंवा दिशा देणारी व्यक्ती' हे गुरु आहेत. नकाशा देणारा नसता, तर आपण कधीच घरी पोहोचू शकलो नसतो, म्हणून मार्गदर्शकाचे महत्त्व अनमोल ठरते.

कबीरांनी स्पष्ट केले की, गुरुने दिलेल्या ज्ञानामुळेच मला देवाची ओळख झाली, म्हणून मी आधी माझ्या गुरुला वंदन करतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.11.2025-रविवार.
===========================================