श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २:-श्लोक-69-या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी-2

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-69-

या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः।।69।।

संपूर्ण श्लोकाचा अर्थ:
"सर्वसामान्य प्राण्यांसाठी जे (आत्मतत्त्व, शाश्वत सत्य) रात्र (अंधकारमय आणि दुर्लक्षित) असते, त्यात आत्मसंयमी पुरुष (योगी) जागा असतो.
आणि ज्या (क्षणिक विषय-भोगां)मध्ये सर्वसामान्य प्राणी जागे (प्रयत्नशील/आसक्त) असतात, ती (गोष्ट) तत्त्व जाणणाऱ्या मुनींसाठी रात्र (अर्थहीन आणि त्याज्य) असते."

🧐 प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत विवेचन

१. आरंभ (Arambh) - दोन भिन्न जाणीवांचा परिचय
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्मतत्त्वाचे आणि स्थितप्रज्ञाच्या लक्षणांचे ज्ञान देत आहेत.
श्लोक ६९ मध्ये, ते एका स्थितप्रज्ञ योगी आणि एका सामान्य संसारी व्यक्ती यांच्यातील जीवनशैलीतील व दृष्टिकोनातील मूलभूत फरक स्पष्ट करतात.
हा फरक दिवस-रात्र या प्रतीकांद्वारे दर्शविला जातो, जे केवळ वेळेतील नव्हे, तर जाणीवेतील (Consciousness) अंतर दर्शवतात.

२. विवेचन - सामान्य आणि योगी यांच्या जाणीवेतील अंतर

अ. सामान्य भूतांची 'सकाळ' आणि मुनींची 'रात्र' (यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः)
सामान्य मनुष्य हा प्रकृतीच्या तीन गुणांनी (सत्व, रज, तम) आणि इंद्रियांच्या मागणीने प्रभावित असतो.
त्याच्यासाठी 'जागृत अवस्था' म्हणजे -इंद्रियसुखांची हाव: सुंदर रूप, स्वादिष्ट भोजन, मधुर संगीत आणि स्पर्शाची इच्छा.
भौतिक यश: अधिकाधिक धन, मोठे घर, समाजात मान-सन्मान आणि प्रसिद्धी मिळवणे.
'मी' आणि 'माझे'चा विस्तार: कुटुंब, नातेसंबंध, वस्तू आणि संपत्ती यामध्ये आसक्ती ठेवणे.

सामान्य माणूस हेच जीवन मानतो आणि याच गोष्टींसाठी रात्रंदिवस कष्ट करतो.
हे त्याचे 'सकाळ' किंवा 'दिवस' असते.
परंतु, स्थितप्रज्ञ मुनी याच जगाला 'रात्र' मानतात.
त्यांना या विषयात कोणतेही आकर्षण नसते.

उदाहरण (Udaharana):
एखाद्या धनवान व्यक्तीसाठी 'शेअर बाजारात मोठा नफा मिळवणे' हा 'दिवस' असतो.
त्याचवेळी, एका मुनीसाठी तो 'नफा' केवळ एक क्षणिक आकडेवारी असते, ज्याला ते 'रात्र' मानतात,
म्हणजे त्यामध्ये कोणतेही सत्य किंवा महत्त्व पाहत नाहीत.

ब. सामान्य भूतांची 'रात्र' आणि मुनींची 'सकाळ' (या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी)
सामान्य माणसासाठी जे आत्मज्ञान, परमात्म्याची प्राप्ती, आणि मोक्ष आहे, ते 'रात्री' सारखे असते.
सामान्य लोकांना आत्मज्ञान, अध्यात्मिक चर्चा किंवा ईश्वराचे चिंतन करणे यात रुची नसते.
ते जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून मुक्त होण्याची शक्यता पूर्णपणे दुर्लक्षित करतात.
त्यांच्यासाठी हे विषय कंटाळवाणे किंवा अंधारमय असतात. ते या सत्याबद्दल 'झोपलेले' असतात.

याच्या अगदी उलट, आत्मसंयमी योगी (संयमी) त्याच आत्मतत्त्वात 'जागा' असतो.
त्यांच्यासाठी हेच 'दिवस' किंवा खरी सकाळ असते.
ते सदैव आत्मचिंतन, ध्यान आणि परमात्म्याशी जोडले राहण्यासाठी जागरूक असतात.
आत्म्यात स्थिर होणे, इंद्रियांचा संयम राखणे, आणि शाश्वत आनंद मिळवणे हेच त्यांचे एकमेव ध्येय असते.

उदाहरण (Udaharana):
सामान्य माणूस रात्री टीव्ही पाहण्यात किंवा सोशल मीडियावर वेळ घालवण्यात जागा असतो.
हे आत्मज्ञानाच्या दृष्टीने 'रात्र' आहे.
त्याच वेळी, योगी शांतपणे आत्मस्वरूपाचे चिंतन करत असतो किंवा परमेश्वराच्या ध्यानात लीन असतो.
ही त्याची 'सकाळ' आहे, जिथे तो खऱ्या सत्यासाठी जागा आहे.

३. समारोप (Samarop) - दृष्टीचा बदल (Shift in Perspective)
हा श्लोक केवळ योगी आणि संसारी यांच्या जीवनशैलीतील फरक दर्शवत नाही,
तर जाणीवेच्या स्तरावर (Level of Awareness) झालेल्या परिवर्तनाचे वर्णन करतो.
योगीने भौतिक जगताच्या मोहातून मुक्त होऊन स्वतःची दृष्टी आत्मतत्त्वावर केंद्रित केली आहे.
त्याची मूल्ये आणि उद्दिष्ट्ये बदलली आहेत.

म्हणून जे सामान्य लोकांना महत्त्वाचे वाटते, ते त्याला फोल (Valueless) वाटते आणि
जे सामान्य लोकांना अज्ञात आहे, ते त्याला स्पष्टपणे माहीत आहे.

४. निष्कर्ष (Nishkarsha) - स्थितप्रज्ञाची अंतिम अवस्था
या श्लोकाचा निष्कर्ष असा आहे की, स्थितप्रज्ञ योगी हा खऱ्या अर्थाने 'जागा' असतो.
तो या जगात वावरत असला तरी, त्याला या जगाच्या नश्वरतेची पूर्ण जाणीव आहे.
तो इंद्रियजन्य सुखांच्या मागे धावत नाही.
या श्लोकातून श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, जर तुला खऱ्या अर्थाने शांती आणि स्थिरता हवी असेल, तर सामान्य लोकांच्या 'दिवसा' कडे 'रात्री' प्रमाणे आणि त्यांच्या 'रात्री' कडे 'दिवसा' प्रमाणे पाहण्याची दृष्टी विकसित कर.

विषय-भोगांमध्ये निद्राधीन होऊन आत्मतत्त्वात जागे राहणे हीच स्थितप्रज्ञाची खरी व्याख्या आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.11.2025-सोमवार.
===========================================